Lekciya Kirisiw. Pánniń maqseti hám wazıypası

Qalanı rejelestiriwde onıń landshaftı

Qalanıń plan joybarı keleshek qurılıs aymaǵı qala qurılıstıń izerttlew normalarına tiykarlanadı. Bunda bul aymaqta tómendegi izertlewlerdi óz ishine alǵan izertlew ótkizedi.

-     Tábiiy-ıqlımıy- temperatura, insolatsiya,ıǵallıq hám samal rejimin, landshaft hám relef, suw háwizleri hám  toǵay massivların túrli  kórnisi bahalaw, tiykar hám ósimliklerdiń topıraq sharayatların bahalaw;

-     Tábiiy landshafttı bahalaw- aymaqtı topografik úyreniw, relef kórnislerin gidrogeologik hám gidrologik rejim,  geologik dúzilisi hám topıraqlardıń kóteriw qabileti, suw tasatuǵın hám jer astı suwları kóteretuǵın maydanlar, erroziya hám jarıq payda bolıwshı hám basqa anıqlastırılǵan  usınıslar  menen injener-qurılıstı bahalaw;

-     Aymaqtıń adminstrativlik landshaftın úyreniw-bul qalanı hám onıń arxitektura ansambllarınıń arxitektura tariyxi kompozitsiyasın jaratıw ushın kerek. Bunda jerdiń perspektivaları hám bolajaq imaratlar panoramalari, tiykarqı kórinis toshqaları anıqlanadı, landshafttıń hár qıylı elementleri, kóklemzar suw hám ashıq aymaqlardıń muwapıqlıǵı talıqlanadı.

-     Tabiyiy-ıqlımlıq faktorlar.Málim bir aymaqlar kóp jıllar dawamında gúzetilgen hám qabıǵına (topıraqtıń ústingi qabatın, suw, ósimlikler hám basqalar) baylanıslı bolǵan hawa rayı jıl dauamında nızamlıq prosesler ulıwmalıqta ıqlım dep ataladı.Iqlım geografik keńlik,teńiz qaddinen biyikligi, atmasferanıń fizik xarakterleri kompleks, onıń temperaturası (quyash iskerligi), ıǵallıǵı, samal hám jauın shashın arqalı anıqlanadı. Iqlım tásiri astında topıraq qatlamı astında ósimlik dúnyası, insan turmısı hám onıń kúndelik turmıs tárzine úlken tásir kórsetedi.

Qurǵaqlıq, suw hám kuyashtıń kundelelikli ózgermeli óz-ara tásiri malim aymaqtıń tábiiy-ıqlımlıq jaǵdayları kuraydı, xaua rayının ozgeriuine baylanıslı bolǵan atmosfera jagdayın anıklanadı. Ozgeriushen processler shastatası kuyash energiyası intensivligi hám jumısshı processlerde katnasıushı ıgallık darejesine baylanıslı. Bul eki mil ıgallık hám kuyash ıklımnın axmiyetli kuraushısı bolıp esaplanadı.

Iklım kaliplesiuinde samal hám hawa massaları agımına mexanik vsiq sipatında xızmet kılıushı releftin balent-pasligi anık darejede tasirkorsetedi. Sonın ushın taular kop jagdaylarda ıqlımlıq aymaqlar shegarası bolıp xızmet kıladı.

Iklımdı rejelestiriuge úlken tasir korsetedi. Jerdın temperaturası hám xau ıgallıgı, jauın-shashım mugdarı, samal tezligi hám kaytarılıuı sharayatlardın birligi xar kıylı tábiiy faktorlarga baylanıslı bolıp esaplanaadı. Maselen, jauın-shashımnın ortasha jıllık mugdarı Kavkaz artı kurkak aymalari ushın 150-200 mm di Peterburgda 750mm di, hám t.b. jerlerde-2080mm di kuraydı.

Hár túr jerler ushın jerdiń ıǵallıǵı 40-75% atırapında tebrenedi. Raditsiya-nur taratıw (latınsha rudiare-nurlar tarqatıw) degendi ańlatadı.  Quyash bir waqıtta jerdiń 1 sm² betine perpendikulyar túskende keletuǵın ıssılıǵı belgili bir waqıt dawamında 1 sm² betine 2 tuwrı keletuǵın quyash turaqlıǵı dep ataladı. Bul energiya ultra nurlı ısıw radiatsiyası (qısqa tolqınlar) hám infra qızıl radiatsiya kórnisinde uzatiladı. Bul radiatsiyanıń úlken bólimin biz ıssılıq kórnisinde kem bólimi jaqtılıq kornisinde kabıl kılamız. Jerdin kuyash atırapında ozgeriushen aylanıu kosheri menen aylanıu dawamında jerdiń hár túrli aymaqlarında jaqtılıqtıń hár túrli tarkalıuına alıp keledi.

Jerdın radiatsiya arkalı kabıl kılınatugın kuyash energiyası muǵdarı kuyashtın kun dauamında balentlik nurlarının tusiu muyeshi, nurlanıu dauamlılıgı, teniz kaddinin balentligi hám atmosfera sharayatidan kelip shıgıp anıklanadı.

Kuyash energiyası atmosferadan otiu processinde tarqaladı, bul bolsa jerdin radiatsiyasın kushsizlentiredi. Qala ortalıgının ıssılık rejimi tuurıdan-tuurı nurlanıu hám tarqalǵan nurlardın koriniu radiatsiyasınan, sonın menen xawa temperaturasıdan kuraladı. Issı ıklımlı aymaqlarda qalasazlık ameliyatinda  tuurıdan-tuurı radiatsiyaga qala rtalıgına kobirek kundelikli tasir korsetiushi faktor sıpatında úlken axmiyetke iye. Rejelestiriu usılları jardeminde ıssılık darejesin birkansha jumsatıu múmkin (suw, saya beriu, aymaqtı arnawlı koklemzarlastırıw menen).

Baska tárepden jer betine xauaga ıssılıktı kaytarıu kasietine iye.Teniz hám kurǵaqlıq jaǵdaylarları birdey emes, bunan tısqarı  qurǵaqlıq betinin qızıwı hám hár qıylı: bazı jerlerde dalalar, jaylawlar, ekinzarlar, basqa jerler toǵaylıǵlar hám batpaqlıqlar, sahralar bar. Ósimlik qaplamı jerdi ıssılıq ajratıp shıǵarıwdan asıraydı. Bunnan tısqarı ósimlikleri suwdı puwlandiradı, hám buǵan hám ıssılıq energiyası sarıplanadı. Nátiyjede ósimlik penen qaplanǵan jerler kundız azıraq qızıydı. Kundizgi wakıtta tiykarınan jazda jer beti qattı qızıydı, keshqurın bolsa jeterli dárejede suwıydı.

Bizge málim, suwdıń ıssılıq jutıwı qurǵaqlıqtan 2 ese kóp, bul bolsa birdey sharayatta bir waqıtta qurǵaqlıq beti suwǵa nısbatan 2 ese kóbirek qızıwın bildiredi. Bunnan tısqarı, suw qızıw processinde bóleklenedi hám buǵanda ıssılıq energiyasınıń kóplegen bólimi sarp boladı. Biraq teńiz joqarı dárejede ıssılıq jutıwı natiyjesinde qurǵaqlıqqa qaramastan kóp ıssılıq jıynaydı hám teńiz qáddi qurǵaqlıq betinen ıssıraq boladı. Jer betindegi teńiz  hám okeanlar betiniń ortasha temperatura qurǵaqlıq betiniń ortasha temperaturasınan 3° bálent boladı.

Jıllıq hawa temperatura jerdıń hár qıylı bólimlerinde túrlishe boladı. Bul álbette aymaqtıń geografik keńligine baylanıslı boladı. Keńislikke baylanıslı jaǵdayda tórt tiykarǵı jıllıq temperatura turi ajratıladı: ekvatorial, tropik, turaqlı poyas tipi.

Issı ıqlımlı aymaqlarda Aziyanıń kóplegen rayonları, Avstraliyanıń úlken bólimi, Afrika, AQSHtıń qubla shtatları, Meksika hám Qubla Amerika mámleketleri kiredi.

Temperetura  rejimi radiatsiyası balansı menen úzliksiz baylanıslı. Kunlik hám jıllıq ózgeriwlerden qatiy názer qalalarda hawanıń ortasha temperaturası, shóllerden tısqarı, awıl aymaqlarıdaǵıdan bálentrek. Qalalarda awıllarǵa qarata alǵanda bálentrek akkumulaciyalaw yaǵnıy ıssıqlıq balansı kúzetiledi. Granit qabıl qılınǵan ıssılıqtıń málim procenttini jutsa, torf hám japıraqlar  ıssılıǵıdan basqa joqarı bolǵan ıssılıktı óz ishine aladı.

Qalalarda temperaturanıń bálentligi sebebi sonda, onıń tutın gumbezi jer betiden qaytǵan radiatsiyanı uslap qaladı; tas hám asfaltli kósheler ıssılıqtı jıynaydı; hawanıń kurǵaqlıǵı puwlanıw natiyjesinde ortasha ıssılıq sarpın kemeytiredi.

Insan organizmine ıssılıq tásirin qalalarda jer betiniń qaytarıw jaǵdayların hám kórsetedi, sonıń menen birge imaratlar diyual materiallı hám insan menen imarattıń ózara jaylasıwı hám tásir kórsetedi.

Qaytǵan radiatsiya úlkenligi tuwrıdan-tuwrı nurlanıwdıń intensivligi hám maydanıdan qaytarıw qásiyetine (albedo) baylanıslı.

Qurılıs materialları,topıraq hám ósimlik albedosı (%de) hám maydannıń materialı, rangı,fakturası hámbasqa fizik qásiyetlerine baylanıs bolıp esaplanadı.

Sonıń ushın qurılmalar maydanları hám jol qaplamalari qaytǵan nurınıń qosımsha derekler bolǵan jaǵdayda qalada ıssılıq basımın kusheytiredi, qalada qolaysiz sharayat júzege keledi.

Insolatsiya- bul ınsan organizmine ıssılıq, jaqtılıq hám biofizik tásir kórsetiwshi jer júziniń tuwrıdan-tuwrı nurlanıwı bolıp esaplanadı.

Insannıń áhmietli gigenik áhmietin esapka alǵan jaǵdayda (bakterial tásir hám antiraxit effekt) canitarlıq normaları qurılma aymaqtı insolaciyani zárúriy sharayat sıpatında tastıqlanǵan.

Qalanı joybarlaw hám qurılısta olardıń aymaǵın sonday bólistiriledi, qala qurılmaları ashıq ortalıqlar menen izbe-iz keliwi kerek (gazonlar, ósimlikler hám suw inshaatları), bul bolsa hawanıń almasıwı hám qızıb ketpewin táminleydi.Temperaturanıń ózgeriwi sonıń menen qurılmalar tıǵızlıǵı aymaq relefine baylanıslı.

Qala qurılıs sistemasında ıssılıq basımın kemeytiriw maqsetinde orientatsiya, insolatsiya, ventilatsiya, imarat biyikligi hám tıǵızlıǵı máseleleriniń óz-ara baylanıslılıǵın esapqa alınıwı kerek. Kvartalların perimetral qurılısta hám kósheler sistema orientatsiyasın salıstırıw jaǵınan kelip shıǵıp joybarlaw kerek. Bunday jaǵdayda imaratlardıń zárúrli insolatsiyası kósheler keńligi, imarat biyikligi hám olar arasındaǵı aralıqtıń úlkenligine baylanıslı bolıp esaplanadı.

Xalıq jerlerin rejelestiriwdıń hám paydalı hám paydasız tárepleri bar. Máselen, quramalı rayonlar (III-IV ıqlım bólimler) bul temperatura hám nurdıń kópligi xanalardıń qızıp ketiwine alıp keledi hám basqa rayonlarda xananıń gorizontınıń batıs hám qubla batıs tareplerge qaratıw maqsetke muwapıq emes.

Úlken bolmaǵan aymaq yamasa aymaqtıń bir bólimi ıqlımıy sharayatları kompleksi aymaq mikroıklımın anıqlaydı. Mikroıqlımnıń tiykarǵı meteorologik kórsetkishlerge temperatura, ıǵallıq, ortasha temperatura, radiatsiya, hawa háreket tezligi, jaqtılandırıw darejesi hám jaqtılıqtıń bólistiriwi kiredi. Mikroıqlımda aymaq relefi, arqa hám qubla qıyalıqları,aymaqtıń oypatlıq yamasa tawlılıǵı, grunt hám topıraq qásiyetleri ,ósimlik qatlamı, qala qurılıs xarakteri, hawanıń pataslanıw darejesi hám basqalar kózge tuwrıdan-tuwrı taslanadı. Bunıń natiyjesinde qala aymaǵınıń mikroıqlımına tábiiy hám suw menen táminlew, kóklemzarlastırıw, baydanların asfalt penen qaplaw, qurılıs  tıǵızlıǵı sıyaqlı qala qurılıs  faktorlarınıń óz-ara tásiri nátiyjesi sıpatında qaraladı, Sotsiallıq faktorlar jıl dawamında kundelikli tásir kórsetedi, sonıń ushın maselen, tropikta jasawshı insan organizminda maslastırıw, máwsimler almasıp turatuǵın aymaqtta jasawshı , organizm sıyaqlı juz bermeydi.  

Mikroıqlım sharayatların, yaǵnıy bir aymaqtıń  sheklengen shegarasındaǵı shenberindegi ıqlımıy hádiselerdi úyreniw hám úlken áhmiyetke iye.

Qalalardıń mikroıqlımı qala sırtındaǵı aymaqlar tómendegi qásiyetleri menen ajralıp turadı.

-qalalarda qıs hám jazda ıssıraq, temperatura joqarıraq;

-hawanıń absolyut hám salıstırma ıǵallıǵınıń kemligi;

-samaldıń tezligi azıraq (samal kósheler boyınsha esip, baǵdarın ózgertiredi hám aylanbalar payda boladı);

-quyash radiatsiyası sharayatları jamanraq, jaqtılandırıw hám ultrafiolet radiatsiyası kushsizrek, qalalar hawası shań hám tútin bóleksheleri menen pataslanǵanı sebebli atmosferanıń tınıqlıǵı azıraq boladı.

Mikroıqlım, balalar ushın sezilerli, sebebi hawanıń jer astı qatlamı (60 sm joqarıda) tolıǵı menen basqa kórsetkishlerge iye hám sanitar sharayatlarǵa kóre awır boladı.

Qalanın rayonının mikroıklım imaratlardın kabatın, olardın arasında aralıktı tuwrı tanlaw hár kvartallardı samallatıw jolı menen ózgertiliw hám jaksılanıwı múmkin.

Mikroıklımdı turak-jay aymaqlarına kiritilgen hátte kishi suw xáwizleri, jer maydanlarınıń jaǵdayı (kuruk, jer, asfalt kaplama, tas kaplama, gulzar hám kóklemzarlar) jasıl ósimlikler, hám terekler turin tanlaw hám ózgertiliw múmkin,olardıń bazıları ıǵallıqtı jutsa, ayrımlari ,quramındaǵı suwdı atirap-ortalıq temperaturasın páseytiredi.