Лекция кириш. Машғулот режаси

16- ЛЕКЦИЯ


ЛАВАЛАРДА БЕВОСИТА ТОМНИНГ ТУРҒУНЛИГИ


Машғулотнинг мақсади:турғунликни ошириш усулларини кўриб чиқиш ва вулқонлардаги бевосита том ҳақидаги умумий маълумотлар.


Машғулот режаси:
1.Кўмирли вулқонлар бевосита томи тўғрисидаги умумий маълумотлар.
2.Бевосита томнинг турғунлиги ҳақида тушунча.
3. Том нотурғунлигининг вулқондаги технологик жараёнларга таъсири.
4.Томнинг турғунлигини ошириш усуллари.

Тозалаш забойларининг комплексли-механизациялаштириш ишларини тамокиллаштиришнинг асосий муаммоси - забой ости бўшлиқдаги томнинг турғунлигини таъминлашдан иборат.

Комплексли механизацияланган маҳкамлагичлар ўзгарувчан кон-геологик шароитларига ўта паст мослашувчанликка эга. Механизацияланган маҳкамлагичларнинг иш қобилиятини ошириш борасидаги барча тадбирлар маҳкамлагичларни механикавий ва кинематик тарзда мустаҳкамлашга йўналтирилган. Одатда, натижада механизацияланган маҳкамлагичларнинг металл сиғимлилигини оширишга турғун тенденциялар кузатилади, бу эса унинг конструкциясини қимматлаштириб ва уни бошқаришни мураккаблаштириб юборади.
Шу билан биргаликда, ўйилган бўшлиқдаги жинслар вайрон бўлган вақтда маҳкамлагичга бевосита (динамик) таъсир кўрсатмасдан, вулқондаги кўмирни ўйиш технологик жараёнининг деярли барча босқичларини бажаришни мураккаблаштиради ёки бунга имконият бермайди.
Уюм ҳосил бўлиши натижасида кон ишчиларининг жароҳатланиш хавфи ортади, забой олди бўшлиғи тўсилиб қолади, сувсизланиш туфайли фойдали қазилманинг сифати пасаяди. Жинслар вайрон бўладиган участ каларда томда бўшлиқ ҳосил қилади, бу эса маҳкамлагич секцияларини ҳаракатланишини мураккаблаштиради.
Иозалаш ишларини олиб бориш ва кон босимни бошқариш амалиётида кўмир қатлами устида жойлашган жинсларнинг бутун қалинлиги шартли равишда бевосита ва асосий томга ажратилади. Бундай ажратишнинг мезонлари томни чегаравий турғун яланғочлаш майдонининг ўлчамлари, томда жинсли қатлам вайрон бўлиб иушадиган бўлакларнинг (блокларнинг) ўртача ўлчамлари саналади.
Бевосита томнинг ҳолати ус куналарнинг бутун мажмуасининг машиналари ва механизмларининг иш қобилиятига таъсир қилади ва бунда миқдори й ва сифати жиҳатидан асосий томнинг тахсиридан фарқ қилади. Ушбу фарқлар қуйидагилардан иборат:
1) бевосита томнинг вайрон бўлиш қадами белгиланган вайрона режимида асосий томнинг вайронасининг 0,1-0,3 қадамини ташкил этади;
2) асосий томнинг ўйиқ олди маҳкамлагичига тқулаб тушадиган блоклари ва осилиб турадиган консоллар томонидан статик босим, бевосита том билан шакллантириладиган босимга қараганда 1,2-3 мартага юқори;
3) асосий том блокларини тушириш жараёнида ўйиқ олди маҳкамлагичига динамик кучланмаларни шаклантириш мумкин, ва бу гидравлик тизимнинг ёки маҳкамлагич секцияларининг ўз конструциясини шикастланишига олиб келади;
4) осилиб турадиган консолларнинг, аввалом бор вайрон ьўладиган томнинг нисбатан катта ўлчамлари кўмирли қатламининг четки қисмидаги ва жинслар соҳаси, яъни четки зона қатламининг четки қисмига туташиб кетувчи тиргакли босими сезиларли концентрацияларининг шаклланишини белгилаб беради. Бунда қатламнинг четки қисми вайрон бўлади, кўмир сиқими ҳосил бўлади. Шу билан бирга, кўмир қатламининг кўтариб турувчи тиргак сифатида вайрон бўлиши жинсларнинг пастки, анча заиф қатламларининг оширилган тушишига олиб келади. Натижадла бевосита том, ушлаб турилмайдиганбўшлиқда ва таянч босими концентрацияси юқори бўлган зонада сиқишдан ўйиқ олдидаги қатламларнинг эгилишидан текисликлар бўйлаб қатламланиши бузилади.
Қатламдаги сиқимнинг ривожланиши ва ўйиқ олдидаги бўшлиқда томнинг тушиш жараёнлари тиргак-кўмирли ўйиқ ҳошияси устидаги таянч босими концентрациясининг секин-аста ошиб боришидан фарқли равишда тезроқ содир бўлади. Ушбу фарқ бевосита томнинг майда тузилишли вайрон бўлишининг ўзига хос шаклини ва асосий томнинг йирик тузилишги шаклини белгилаб беради.
Бевосита томнинг турғунлиги тушунчаси. Гук томонидан киритилган турғунлик бўйича умумфизикавий тушунчасини, қандайдир конструкциянинг ташқи таъсир кучлари остида ўз ҳолатини сақлаб қолиш қобилияти каби таърифлаш мумкин.
Кон техникаси амалиётида бевосита томнинг турғунлиги забой олди бўшлиғида томнинг ялағочланиш майдони ўлчамининг вазифаси сифатиди белгиланади.
Бундай ёндошув асосида дастлаб биринчилардан, кейинчалик эса кенг тарқалган таснифлардан бўлган - 1-жадвалда тасвирланган ён томонлама жинслар таснифи ишлаб чиқилган (ВУГИ).
ҳозирги вақтда қўлланилаётган бевосита томнинг турғунлиги бўйича таснифи асосан С.Т. Кузнецова томонидан ишлаб чиқилган ва томнинг турғунлигини пасайтириш участкаларида қўшимча маҳкамлагичнинг (тортгичнинг) зичлигини танлаш учун мўлжалланган:
1 туркум–ўта нотурғун томлар. Деярли ҳар сафар очилгандан сўнг вайрон бўлади. 6 м² [(1,4÷2,0)3 м]гача майдондаги очилишлар 5 дақиқадан ортиқ бўлмаган вақт давомида турғун бўлади. 80-100% том тортгичи қўлланилади.
2 туркум –нотурғун томлар. 20 дақиқага давомида 8 м² [1,4÷2,0)·4 м] гача яланғочланишга рухсат этилади. Томнинг тортгичи 60-70 дан 100%гача.

Ён томонлама жинсларнинг таснифланиши б. ВУГИ

Жинсларнинг туркуми	Том жинсларининг тавсифи	Тупроқли жинсларнинг тавсифи	Тавсия этиладиган томни бошқариш усули
1.	Бевосита томда осон вайрон бўладиган жинслар жойлашади. (Бир ёки бир неча қатламлардан, пачкалардан иборат бўлган) ушбу жинснинг қуввати қазиб олинаётган кўмир қатламининг 6-8-карра қувватидан кам эмас.	Ўртача турғунликдаги	Тўлиқ вайрон бўлиш
2.	Бевосита томда қуввати қазиб олинаётган кўмир қатламининг 6-8-карра қувватидан кам бўлмаган осон вайрон бўладиган жинслар жойлашади; асосий томда қийин вайрон бўладиган жинс фақат тозалаш ишлари сурилгандан ва томнинг сезиларли қисми очилгандан сўнг бироз вақт ўтгандан сўнг вайрон бўлади.	Худди шундай	Қисман вайрон бўлиш
3. 4.	Бевосита томда қийин вайрон бўладиганжинснинг анча ёки бироз кучли қатлами жойлашади, алоҳида ҳолларда бевосита том бўлмайди ва қатлам остида сезиларли майдонда очилишимумкин бўлган асосий том жойлашади Бевосита томда сезиларли узилишларсиз ва ёриқларсиз оҳиста тушиш қобилиятига эга бўлган жинслар жойлашади (қатламнинг қуввати 0,8-1 м.гача бўлганда)	Ҳар қандай турғунликдаги Шишиб қоладиган	Қисман бостириш Оҳиста тушириш

3 туркум– ўртача турғунликка эга бўлган том. 20 дақиқадан бошлаб то 2 соатгача вақт давомида 8дан 50м² [(1,4÷2)25 м]гача очилишга рухсат этилади. Томнинг тортилиши 40 дан то 60÷70%гача.
4 туркум–турғун томлар. 50 м² [(1,4÷2)25 м] очилишлар 2 соатдан кам бўлмаган вақт давомида турғун бўлади. Томни тортиб боғлаш фақат ёриқлар ва дарзларда қўлланилади.
5 туркум – ўта турғун том. 3-4 соат давомида забойнинг бутун узунлиги (80-120м) бўйлаб 1,2-1,5 м кенгликдаги очилишларга рухсат этилади. Томни тортиб боғлаш фақат ёриқлар ва дарзларда рухсат этилади.
Келтирилиб ўтилган таснифлаш асосига томнинг забой олди бўшлиқдаги ҳолатининг технологик аломатлари қўйилган, бу эса ундан амалиётда фойдаланиш имкониятини беради.
Забой олди бўшлиғида томнинг турғунлигини қуйидаги ттарзда таърифлаш мумкин: тозалаш лаҳими томининг турғунлиги – бу забой юзасидан бошлаб то забой олди маҳкамлагичи устунларининг биринчи қаторигача жинслар пастқи қатламининг ўзининг яхлитлигини сақлаб қола олиш қобилиятидир.
Бу маънода турғунлик - шартли меъёрланадиган вақт давомида бузилмаган ҳолатини сақлаб турувчи том майдони билан аниқланади.
Маълум шароитларда кўмирни жойлаштирувчи массив табиий ёриқлилик деб аталадиган ривожланган тизимга эга. Кон ишлари ёки кон ишларининг таҳлил қилинаётган аниқ турининг таъсирисиз тоғ жинсларида юзага келадиган ёриқ табиий юзага келган ёриқлар деб аталади.
Мавжудот сифатида ткўриб чиқиладиган табиий ёриқлилик билан тозалаш лаҳими томнинг турғунлигига нисбатан эса, ўзининг тозалаш лаҳимли келиб чиқишига ёки ундаги бевосита жараённинг келиб чиқишига боғлиқ бўлмаган барча ёриқлар ёки ёриқлар тизимига айтилади.
Тозалаш ўймалари жараёнлари таъсири остида ён томонлама жинсларда ҳосил бўладиган барча ёриқлар ёки ёриқлар тизими, технологик ёки эксплуатацион ёриқлилик деб аталади.
Забой олди бўшлиғида томнинг турғунлиги табиий ва эксплуатацион ёриқлиликнинг бирлашиши билан аниқланади. Томдаги жинсли қатламларнинг вайрон бўлиш шакли ёриқлиликнинг устувор типи билан (бошқа тенг шароитларда) аниқланади.
Томнинг турғунлигини ишончли баҳолаш учун дёриқлилик параметрларини билиш шарт.
Табиий ёриқлиликни ўйиш участкасини тайёрлаш босқичида билиш мумкин. Ёриқлар содир бўлиш табиати улар таърифлангандан сўнг баҳолаш ўта мураккабдир. Табиий ёриқлилик парчаланиш, тектоник ёриқлиликни ўз ичига олади. Қазиш тизимини, маҳкамлагич типини, томни бошқариш усулини табиий ёриқлиликисоби асосида танлаш мумкин.
Эксплуатацион ёриқлилик кўмир қатлами ва табиий келиб чиқишга эга бўлган ёриқлар тизими билан заифлашган ён томонлама жинсларнинг ўзаро муносабати жараёнида шаклланади. Кон массивида ҳаракатланаётган забой атрофида тоғ жинслари букилиш, сиқилиш ва чўзилишнинг белгиларини ўзгартирувчи кучланишларига дучор бўлади. Чўкиндили келиб чиқишга эга бўлган тоғ жинслари чўзилганда унчалик мустаҳкам эмас ва сиқилганда анча мустаҳкам бўлади.
Деформациялаш жараёнида тоғ жинслари дастлаб қатламланиб букилади. Бунда букиладиган жинсли қатламнинг устки қисмида чўзилувчан, пастки қисмида эса – сиқилувчан кучланишлар юзага келади. Табиий келиб чиқишга эга бўлган, одатда қатламланишга нормал йўналишда бўлган ёриқларнинг очилиши ва ўсиши содир бўлади. Ёриқларнинг натижа берувчи тизимларидан фойдаланиб бўлинган бўлади. Жинсли қатламларнинг бундай бузиб юборадиган деформацияларининг вайрон бўлишини қатламларнинг букилиш мустаҳкамлигини ошириш ёки букилган тилни камайтириш йўли билан бартараф этиш мумкин. Букилиш мустаҳкамлиги қатламларни анкерлаш ёки кимёвий тарзда мустаҳкамлаш йўли билан катталаштирилади.
Устунли босим зонасида жинсли қатламлар қатламланишга нормал сиқилишга дучор бўлади. Бунда табиий ёриқлилик тизимлари ҳам қатламланишга нормал ривожланиб боради. Алоҳида ёпиқ ёриқлар, ўқли ёриқлилик деб аталадиган эксплуатацион ёриқлилик тизимларини шакллантириш, каттароқ асосий кучланашларга параллел тарзда ривожланади. Юзага келадиган ёриқлар типларининг турли-туманлилиги том қулаб иушадиган бўлаклар ва блоклар турли-туман шаклларининг натижаси саналади.
Умумий кўринишда ёриқларнинг барча типларини, схематик шаклда намоён этган ҳолда уч гуруҳга ажратиш мумкин (1-расм):

1-расм. Бевосита том ёриқларининг типлари.

1 2 3 7 9



11









4 5 6 8 10

1. 
   Параллел қатламланувчи;
   
2. 
   Қатламланишга нормал;
   
3. 
   Забойга нишабли қатламланишга эгри чизиқли;
   
4. 
   Забойдан нишабли қатламланишга эгри чизиқли;
   
5. 
   Қатламланишга параллеллари билан биргаликда қатламланишга нормал ва эгри чизиқли;
   
6. 
   Қатламланишга нормал ва эгри чизиқлар;
   
7. 
   Ёпиниб турувчилар;
   
8. 
   Қатламланишгапараллел ва эгри чизиқли;
   
9. 
   Пона ҳосил қилувчи;
   

10- Қатламланишга параллел ва эгри чизиқлар билан бирлашганда пона ҳосил қилувчи;

10. 
    11- битталик ёпиниб турувчи ёриқлар.
    
11. 
    

Вулқон бўйлаб томнинг турғунлиги миқдорий равишда: ағдарма ҳосил бўлиш коэффициенти биланбаҳоланади


ёки ,
бундаS₀- забой олди бўшлиғининг майдони бўлиб, бу ерда томнинг қулаши (ағдарма ҳосил бўлиши) қайд этилади), м²; ∑S_В- забой олди бўшлиғидаги ағдармаларнинг умумий майдони, м²; ∑V_В– ағдарма ҳосил бўлишида ҳосил бўладиган жинсларнинг умумий ҳажми, м³;
поғона ҳосил бўлиш (ёриқ ҳосил бўлиш) коэффициенти билан
,
бундаl_у– поғонали забой олди бўшлиғи участкасидаги поғоналарнинг (ёриқларнинг) умумий узунлиги, м; - поғонанинг (ёриқнинг) ўртача баландлиги, м; m_пл- кўмир қатламининг чириб олинадиган қуввати, м; томнинг дарзланиш коэффициенти билан

бунда ∑l_T- ёриқлар билан қамраб олинган забой олди бўшлиғи участкасидаги кўриниб турадиган ёриқларнинг умумийт узунлиги, м.