LekCiya №12 Tema: Texnogen qa´siyetli ayriqsha jag´daylar ha´m olardan qorg´aniw is-ila´jlari Reje

7) Gidrotexnikalıq imaratlar daǵı apatlar hám avarıyalar.
Suw bazalarında, dárya hám kanallar daǵı buzılıwlar, bálent tawlar daǵı kólden suw urib ketiwi nátiyjesinde payda bolǵan hám de suw basqan aymaqlarda adamlar ólimine, sanaat hám awıl xojalıǵı obiektleri jumısınıń, xalıq turmıs iskerliginiń buziliwina alıp keletuǵın hám asıǵıs kóshiriw ilàjların talap etetuǵın ólimli suw basıwları.
Bul basqıshtın` dawamlılıǵı bir neshe jıldan hám 10 jılǵa shekem dáwir menen ólshenedi.
Ásirse Chernobıl AES daǵi avariyanıń tábiy aqıbetleriniń dawamlılıǵı uzaq hám júdá qáwipli. Bul avariyadan soń birinshi tábiy waqıya ótkir nurlanıw keselligi boldı. Avariyadan soń 3 ay ishinde 134 kesellengenlerden 28 adam óldi, usı avariyaǵa shekem 40 jıl dawamında burınǵı Sovet awqamında 500 ótkir nurlanıw keselligi anıqlanıp, yaǵnıy onda 43 odam ólgen waqıyaları esapqa alınǵan.
Házirgi zaman esap-kitabı boyınsha Chernobılde 50 jıl dawamında ankologiyalıq kesellikler menen 15 mıń adamnın` ólimi kórsetilmekte.
Texnogen túrdegi ayrıqsha jaǵdaylarǵa 7 túrlı kórinisindegi avariyalar kirip, olar Ózbekstan Respublikası Ministrler Keńesiniń 1998- jıl 27- oktyabrdegi 455-sanlı sheshiminde “Texnogen, tábiy hám ekologiyalıq túrdegi ayrıqsha jaǵdaylar klassifikatsiyasın ”da kórsetip ótilgen.
Gidrotexnikalıq imaratlardaǵı avarıyalar :
Soni aytıw kerek, Ózbekstan Respublikasında házirgi waqıtta 53 suw bazası, dárya suwini paydalaniwshilarǵa jetkerip beretuǵın 150 den artıq suw bógetleri, 28122 km uzınlıqtaǵı magistral kanallar hám basqa suw imaratları bar. Bunday imaratlar hár qanday ayrıqsha jaǵdaylar júz bergende ( áskeriy jaǵdayda da, tınıshlıq dáwirinde de) úlken qáwip tuwdıradı. Gidrotexnikalıq imaratlardıń ayırımları úlken qalalar hám iri xalıq jasaw jerlrı qasındaǵi jerler bolıp, joqarı dárejedegi qáwipli obiektler esaplanadı.
Gidrotexnikalıq imaratları, kórsetkishlerine qarap hár túrlı boladı :
1) jaylasqan ornına qarap:
a) jer ústi imaratları ( dárya, kól, kanal hám t.b );
b) jer astı imaratları ( ótkeriwshi trubalar, tunellar hám
t.b ).
2) paydalanıw maqsetine qarap:
a) suw-energetika imaratları ;
b) suw támiynatı imaratları ;
v) suwǵarıw imaratları ;
g) shıǵındı suwni shıǵarıw imaratları ;
d) balıqshiliq xojalıq imaratları ;
e) suw-sport imaratları hám t.b.

3) wazıypasına qaray:

a) GES lar hám basqa suw imaratları ( bógetler hám basqalar );
b) suw ótkeriw imaratları ( kanallar, tunellar, truba ótkeriwshiler);
v) tarnovlar, aspa trubalar hám t.b. ;
g) batıl suw imaratları ( artıqsha suwdı shıǵarıw ushın );
d) suw aǵımın tártiplew imaratları ( suw aǵımın durislawshi, dárya hám qırǵaq ózenlerin jaqsılaytuǵın hám basqalar );
e) balıqshiliq xojalıǵı imaratları ( balıq baǵiw ushın ).
Gidrotexnikalıq imaratlardıń buziliwi júdá úlken aymaqlardı, atap aytqanda : qalalar hám xalıqtin’ jasaw jerlerı, sanaat tarmaqların hám materiallıq resursların suw astında qalıwına alıp keliwi múmkin, aqıbette júdá úlken ruwxıy, materiallıq ziyanlardi alıp keliwine sebep boladı. Atap aytqanda, suw alip ketken imaratlar, avtomobil hám temir jollar, elektr hám baylanıs uzatıw sımlarınıń zıyanlanıwı, sharwa buyımları, awıl xojalıq eginleri ónimi, egislikler hám basqalardıń nabit bolıwı, sheyki onim, janar may, aziq-awqat ónimleri, tóginler hám basqa resursların jaramsız halǵa keliwi; xalıqtı qáwipsiz jerlerge waqtınsha evakuatsiya qılıw qárejetleri; jerlerdiń zúráátli qatlamınıń juwılıp ketiwi; suw basqan aymaqlarda azıq-awqat, kiyim-keshek, dári-dárman hám basqa kerekli ónimlerdi alıp keliw ǵárejetleri hám basqa unamsız jaramsizliqlarǵa alıp keledi.
Gidrotexnikalıq imaratları tómendegi tásirler nátiyjesinde buźladı :
1) tábiyǵiy apatlar áqibetinde ( jer silkiniw, qulama qar, nóser jawinlar juwip ketiw hám basqalar );
2) úskenelerdiń tábiy sinip ketiwi hám tozıwı ;
3) qurılıstı proektlestiriw hám qurıwdaǵı aljasıqlar ;
4) suwni isletiw qaǵıydaların buziliwi ;
5) portlatiwlar áqibetinde ( áskeriy háreketler, terrorchilik hám basqalar ).
Gidrotexnikalıq imaratlarınıń buziliwi nátiyjesinde arnawlı qandayda bir aqıbetlerge alıp keledi, atap aytqanda : Gidrotexnikalıq imaratı óz wazıypasın atqarmay qoyıwı ; suw tolqının’ insanlarǵa ziyan jetkiziwi hám túrli imaratlardın’ buziliwi; aymaqlardı suw basıp, mal –mulkine , jerlerge, materiallıq resurslarǵa hám basqa obiektlerge saldamlı materiallıq ziyan keltiredi. Sol sebepli bunday imaratlardan paydalanıwshı shólkemler moynına olardıń qáwipsizligin támiyinlew maqsetinde “Puqara qáwipsizligi tuwrısında ”gi nızamınıń 8, 9 –statyalarında kórsetip ótilgen minnetlemeler júklengen. Oǵan qaraǵanda bunday qáwipli obiektlerdi proektlestiriw, qurıw hám isletiw dawamında qáwipsizliginiń tómenlew sebeplerin analiz etiw, júz beriwı múmkin bolǵan avarıyanıń aldın alıw boyınsha ilajlardı islep shıǵıw hám orınlaw, sonıń menen birge bunday máseleler boyınsha ayrıqsha jaǵdaylar sistemaları menen sheriklik qılıw aytıp ótilgen.
Sol orında 2009 –jıl 17 –avgustda Rossiyanıń “Sayan- Shushensk” GESida bolǵan avarıya tuwrısındaǵı maǵlıwmattı aytıp ótiw kerek. Usı gidroinshoot júdá úlken etip qurılǵan bolıp onıń uzınlıǵı 1 km den uzın, bálentligi 250 m, gidrostatik salmaǵı 22 mln tonnanı quraydı. GES dıń avarıyaǵa gezlesiwiniń sebebi, 1985- jılda gidroinshoattin’ eń bálent ústinine muzdıń jarıǵı ketib, Yenesey dáryasınıń bergi qirǵáǵinan arǵi qirǵaǵina shekem bolǵan pútkil bógette jarıq payda bolǵan. Jarıqtan hár sekunda 550 litr suw aǵip baslaǵan hám nátiyjede bóget betoniń jarilip ketiwi baslanǵan. Jarilip ketiw protessi 8- jıl dawamında dawam etken hám 1996 –jılda ǵana Fransuz qánigeleri tárepinen jarıq polimer materialları menen pútinligi tiklengen. Sol dáwir dawamında (8 jıl ) imarattin’ seksiyaları 97 mm den – 107 mm ge shekem jayınnan jıljıǵan. Biraq, “Gidrotexnikalıq imaratlar qáwipsizligi” tuwrısındaǵı nızamǵa qaray, 108 mm ge jılısıw qáwipsizlik kóz qarasınan “taxlikali” awhal esaplanadi. Sonday ayanishli awhalǵa qaramastan, gidroinshoatdan paydalanıp keliwliw áqibetinde bógettiń ekinshi agregat bólimleri shashılıp qulab túsken hám órt payda bolǵan. Bul avarıyanıń kelip shiǵiwi nátiyjesinde 100 den zıyat puqaralardıń jábirleniwshi bolǵanlıǵı hám úlken materiallıq ziyan kóringenligi belgili.
Gidrotexnikalıq imaratlarındaǵı avarıyada puqaralar tómendegi qaǵıydalardı orınlawları kerek:
1) Suw astında qalatuǵın aymaqtaǵı puqaralardı, suw basıwı múmkin bolǵan aymaqlardı hám suw basıw waqtın sonıń menen birge ziyanlaytuǵın faktorların ( suw urib ketetuǵın tolqın bálentligi hám tezligin hám basqalardı ) jaqsı biliwleri kerek;
2) Xalıqtıń hámmesi suw basıw qáwipi tuwılgandagi hám suw basqan daǵı minez-quliqlarǵa tayarlanǵan bolıwları kerek;
3) Xalıqtıń hámmesi suw basıw múmkinshiligı bar ekenligi, suw basıw waqıtı, onıń shegaraları haqqındaǵı hám evakuatsiya tártibi haqqındaǵı usınıslardı waqtında alıwı kerek;
4) Qáwip haqqındaǵı xabar ( eskertiw) alınǵanda tómendegi jumıslar orinlaniwi kerek:
- tezlik penen hújjetlerdi, qımbat bahalı hám kerekli buyımlardı, 2-3 kúnlik azıq-awqat hám ishimlik suwın ózi menen alıw ;
- úylerdi ıqtıyat jaǵdayda ( gaz, suw, elektr támiynatın óshiriwi) qaldıriwi kerek;
- sharwa buyımların ham mallarin qáwipsiz jerlerge ótkerip qoyıw ;
5) Eger kútpegende kóp suw bassa:
- suwdiń tolqın qáwpinen saqlanıw ushın bekkem qurılǵan imaratlardıń joqarı bólimlerine shıǵıladı ;
- aldınan tayarlanǵan qutqariw quralın (4-6 bir litrli plastmassa ıdısları asilǵan qutqariw qayislarin ) taǵip aladi ;
- eger adam jay ishinde ( joqarı bólmelerinde ) qalǵan bolsa, qay jerdeligin belgilep, qutqarıwshılar járdemge keliwi ushın aq bayraq belgileri asip qóyıladı.