Лекция №1 асосий кимёвий тушунчалар. Асосий синфлар

t
1aL 4] 
1 д[Ш
1 
Aia
 
I a I D ]
Tezlik qonuni va uning komponentlari
Reaksiyaning har qanday kinetik o‘rganilishining asosiy markaziy qismida tezlik 
qonuniyotadi, bunda tezlikni konsentratsiyalar va temperatura funksiyasi sifatida 
ko‘riladi. Tezlik tajribaga asoslangani uchun molekulyar darajada ketuvchi 
reaksiyalarning har qanday gipotezasi bunga mos kelishi kerak.
Ushbu bo‘limdagi muhokamada tezlik qonunida mahsulotlar konsentratsiyalari 
uchramaydi, demak, tezlik qonuni faqat reagentlar konsentratsiyasi va temperaturaga 
bog‘liq bo‘ladi. Berilgan temperaturada umumiy ko‘rinishda ushbu reaksiyani ko‘rib 
chiqamiz:
aA+bB+... ——
cC+dD+....
Tezlik qonuni esa:
Tezlik=k[A]m[B]n
Bu yerda k proporsionallik koeffitsienti bo‘lib, tezlik konstantasi deb ataladi, u 
berilgan temperatura va reaksiya uchun mos bo‘lib, reaksiya davom etayotganida 
o ‘zgarmaydi (shuningdek, 16.5 bo‘limda k temperatura o ‘zgarishi bilan o ‘zgaradi). 
Darajada turgan m va n lar reaksiya tartibibo‘lib, ularni qanday qilib aniqlashni ko‘rib 
chiqamiz.Bunda esda saqlash uchun ikkita asosiy kalit bular:
Reaksiyadagi tenglashtiruvchi a va b koeffitsientlarning m va n reaksiya tartiblariga 
umuman aloqasi yo‘q. Tezlik qonuni komponentlari - tezlik, reaksiya tartibi va tezlik 
konstantasi - tajriba bilan birlashtirilishi kerak.
Ushbu bo‘limga xulosa qilib shuni aytish mumkinki, boshlang‘ich tezlikni aniqlash 
uchun konsentratsiyalarni hisoblab, reaksiya tartibini hisoblash uchun boshlang‘ich 
tezlikni ishlatib va tezlik konstantasini hisoblash uchun ushbu qiymatlarni ishlatib 
tezlik qonuni komponentlarini topamiz. Reaksiyaning tezlik qonunini bilgan holda 
biz har qanday boshlang‘ich konsentratsiyani oldindan aytishimiz mumkin.
Boshlang„ich tezlikni aniqlashdagi ba’zi laboratoriya usullari
Biz boshlang‘ich tezlikni konsentratsiya/vaqt grafigidan topamiz, shuning uchun 
bizga konsentratsiya o ‘lchash uchun tez, aniq usul kerak. Keling qisqacha uch asosiy 
usullarni ko‘rib chiqamiz.
Rangdagi o ‘zgarish.
Rangli moddalar ishtirok etadigan reaksiyalarda, 
konsentratsiyani o‘lchash uchun 
spektroskopik usullar
qo‘llanilishi mumkin. 
Masalan, azot monooksidi oksidlanishida faqat mahsulot, azot dioksid rangli:
2
NO(g)+O
2
(g)—
2
NO
2
(g) jigarrang.
Vaqt o ‘tgani sari reaksion aralashmaning jigarrang rangi to ‘qlashib boradi.
59

---

Bosimdagi o ‘zgarish.
Gaz mollari o ‘zgaradigan reaksiyalarni bosim o ‘zgarishini 
o ‘lchab monitor qilish mumkin. Misol uchun, rux va sirka kislota o ‘rtasidagi 
reaksiyani olaylik:
ZnTezlik H2 gazining bosimi oshishiga to ‘g ‘ri proporsionaldir.
O ‘tkazuvchanlikning o ‘zgarishi.
Organik galid (2-brom-2-metilpropan) va suv 
o ‘rtasidagi reaksiyada
(CH3)3C-Br(I) + H2O(I)^(CH3)3C-OH(I>+H+(aq)+Br-(aq).
Hosil bo‘luvchi HBr kuchli kislota va butunlay ionlarga parchalanadi; shu sababdan, 
vaqt o ‘tgani sari reaksion aralashmaning o ‘tkazuvchanligi ortadi.
Agar qo‘limizda boshlang‘ich tezlik bo‘lsa, biz reaksiya tartibini aniqlashimiz 
mumkin. Keling birinchi bo‘lib reaksiya tartibi o‘zi nima va keyin qanday qilib ularni 
aniqlashni muxokama qilsak.