davomiyligiinng‘ 1/31556925.9747 qismiga teng deb belgilangdi. Bu esa,
soniyaning avvalgi, ya'ni, Yerning o‘z o‘qi atrofidagi aylanish davriga
asoslangan ta'rifidagidan ko‘ra, deyarli 1000 barobar kattaroq aniqlikdagi
ta'rifini keltirib chiqarish imkonini berdi. Tropik yil deganda esa, bir bahorgi
tengkunlikdan keyingisigacha bo‘lgan muddatda o‘tgan o‘rtacha quyosh
sutkalarining yig‘indisi tushuniladi. Efemerida soniyasining aniqlanishi va ta'rifi
ham amalda ko‘plab noqulayliklar va murakkabliklarga sabab bo‘lar edi.
Chunki,
tropik yilning davomiyligi
, roppa-rosa 365 kun bo‘lmay, balki, 365
sutka va taxminan 0.25 kundan iboratdir.
Shu sababli ham
, amaldagi Grigorian
taqvimida, har to‘rt yilda bir marta kabisa yili keladi. Shuningdek, qoidaga
ko‘ra[1], asr boshidagi ba'zi yillar, kabisa yili bo‘lmasligi ham mumkin. Ya'ni,
tropik yilning davomiyligi, hisob-kitoblarga ko‘ra, o‘ta
aniq takrorlanadigan
bo‘lib chiqmadi. To‘g‘riroq aytganda, tropik yilning aniqlash darajasi ham
jiddiy xatoliklar bilan qayd etilar edi. Shu sababli ham, o‘z vaqtida 1972-yil
uchun 2 soniya qo‘shib qo‘yishga majbur bo‘lishgan, 1973 va 1974-yillarning
1-yanvar sanalari ham 1 soniyadan qo‘shimcha "sovg‘a"ga ega bo‘lishgan.
Yuqoridagilarni inobatga olib, vaqt birligi soniyani aniqlashda, yanada kattaroq
aniqlik darajasiga egan bo‘lgan usul - atom soatlariga tayanishga qaror qilindi
va Seziy-133 atomi asosidagi ta'rif qabul qilindi. Mazkur usulning asoschisi
ingliz olimi Lyuis Essen (1908-1997) bo‘lib, u Teddington sharida joylashgan
Buyuk Bitaniya Milliy Fizika Labotatoriasida faoliyat yuritgan. Uning ixtiro
qilgan atom soatlari, Seziy atomlarining tabiiy tebranishlariga asoslangan edi.
g‘oya, alohida atomlaring tebranish davrlarini aniqlashga suyanar edi. o‘xshash
loyiha, AQSH Harbiy Dengiz kuchlari laboratoriyasida ish olib borgan Uilyam
Markovitsda ham bo‘lgan. Pentagondan yaxshigina ta'minotga ega bo‘lgan
Markovitsdan farqli ravishda, moliyalashtirish nuqtai nazaridan ancha
qiyinchiliklar bilan ish olib borgan Essenning dastlabki amaliy tajriba-sinovi,
laboratoriyaning katta qismini yaroqsiz holatga keltirgan portlash bilan
yakunlangan.
Biroq bu
, "irkit o‘rdakcha" haqidagi mashhur
ertakning amaldagi
real misoli tarzida bo‘lib, har qanday to‘siq va qiyinchiliklarga qaramay, aynan
Lyuis Essen tarixda ilk bora atom soatlarini yasashga muvaffaq bo‘ladi. U
"Seziy-1" deb nomlangan. Essenning "Seziy-1" atom soati, har 30 yilda atiga 1
soniyadan ortmaydigan xatolik ko‘rsatkichiga ega edi. Essenning fan oldidagi
ulkan xizmatlari evaziga, soniya endilikda, tabiatan o‘zgaruvchan bo‘lgan,
sayyoramizning astronomik harakatlariga emas, balki, butun olam aro
o‘zgarmas va doimiy fundamanetal harakat bo‘lgan - Seziy atomining
to‘xtovsiz tebranishlariga tayanib aniqlanadigan bo‘ldi.
CsF2 - atom soati. Britaniya Milliy Fizikla Laboratoriyasi Teddington. Angliya. ©Marcus du
Sautoy
Essen atom soatining zamonaviy
modifikatsiyalaridan biri
, aynan u ishlagan
laboratoriyada joylashgan CsF2 atom soatlari bo‘lib, u quyidagi tamoyil asosida
ishlaydi: avvaliga lazer yordamida Seziy atomlarining harakati sekinlashtiriladi
va Seziy buluti hosil qilinadi. Tashqi ko‘rinishidan mutlaqo soatga
o‘xshamaydigan ulkan laboratoriya qurilmasida, Seziy buluti maxsus
mikroto‘liqnli konteynerdan o‘tkaziladi. Og‘irlik kuchi ta'sirida pastga
tushayotgan Seziy atomlari, mikroto‘lqinlararo o‘tib boradi. Bir
energetik
darajadan ikkinchisiga o‘tish vaqtida Seziy atomlari ma'lum bir aniq chastota
bo‘yicha tebradani va aynan shu chastota, vaqtni hisoblash uchun sanoq birligi,
ya'ni, soniya sifatida qo‘llanadi. Bunday tebranish davriyligi, Seziy atomining
faqat o‘zigagina xos bo‘lgan alohida xususiyati bo‘lib,
yuqorida
aytilganidek
,
uning qiymati, butun olamda universial va doimiydir. Ya'ni, har bir Seziy atomi,
koinotning istalgan joyida, soniyasiga bir xil ravishda tebranadi. Bu tamoyilga
asoslanib tayyorlangan CsF2 atom soatining xatolik darajasini 138 million yilda
bir soniyaga adashadigan darajaga keltirdi. Bunday katta aniqlik darajasi
haqida, ajdodlarimiz tasavvur ham qilishmagan bo‘lishsa kerak...
Essen g‘oyasining tarixi shu bilan tugab qolmadi. Uning asosida
olimlar boshqa
bir asosiy birlik - metrga qayta murojaat qildilar va uning aniqlanishi va ta'rifini
ham, soniyaning
atom tebranishlariga asoslangan ta'rifi asosida ko‘rib chiqishni maqsad qildilar:
1983-yilda, dunyoning ko‘zga ko‘ringan bir necha laboratoriyalarining
hamkorlikda olib borilgan
yirik xalqaro loyiha asosida
, olimlar, tarixda ilk bora,
atom soatlari yordamida yorug‘lik tezligining misli ko‘rinmagan aniqlikdagi
qiymatini o‘lchashga muvaffaq bo‘ldilar. Uning asosida esa, metrning mutlaqo
yangi - yorug‘likning soniyaning kichik bir ulushi davomida bosib o‘tadigan
yo‘liga asoslangan ta'rifi qabul qilindi. Shu tarzda, vaqt va uzunlik o‘zaro
chambarchas bog‘liqlikka ega bo‘ldilar...
Ma'lumot o‘rnida shuni ta'kidlab o‘tish joizki, SI da qabul qilingan vaqt birligi
soniya, vaqtning insoniyat faoliyati va ongiga singib ketgan boshqa an'anaviy
va
qadimiy birliklari - daqiqa
, kun, hafta, oy, yil, asr
kabilar ichida, o‘nli kasr
shaklida, yuzlik birliklari bilan ifodalanishi mumkin bo‘lgan yagona vakilidir.
Sport musobaqalarida e'tibor bergan bo‘lsangiz, marra hamda, foto-finishlarda,
soniyaning yuzdan va xatto mingdan bir ulushlari haqida bahs boradi. Soniya
haqidagi so‘zimizni, uning xalqaro atamasi "sekunda" so‘zining etimologiyasi
bilan yakunlaymiz. Sekunda, vaqt o‘lchov birligi sifatida ingliz tilida XVI-asr
so‘ngida keng tarqalgan. U, soatning 60 daqiqaga bo‘linishini birinchi bo‘linish
deb olingach, daqiqaning o‘zini ham 60 soniyaga bo‘linishini
Do'stlaringiz bilan baham: