Ўлчаш воситаларини қиёслаш, калибровка қилиш усуллари

Физик катталик бирлиги ўлчамини эталондан намунали ва ишчи ўлчаш воситаларига узатишнинг №2 намунавий қиёслаш схемаси

1 – миллий эталон;
2 – бирликлар ўлчамини ўзатиш усули;
3 – нусха эталони;
4 – қиёслаш эталони;
5, 6, 7 – ишчи разрядли эталонлар;
8 – ишчи разрядли эталонлар, бошқа қиёслаш схемалари;
9 – ишчи ЎВ.
Ҳар бир ишчи ўлчаш воситалари турлари бўйича хатоликлар чегараланган ва улар пастги ЎВ бирликларни ўзатади.
2. Ўлчаш воситалари метрологик кўрсаткичлари натижаларига таъсир этувчи омиллар
Ўлчаш деб, шундай солиштириш, англаш, аниқлаш жараёнига айтиладики, унда ўлчанадиган катталик физик эксперимент ёрдамида, худди шу турдаги, бирлик сифатида қабул қилинган миқдори билан ўзаро солиштирилади.
Ўлчаш жараёни - бу солиштириш экспериментини ўтказиш жараёнидир (солиштириш қандай усулда бўлмасин).
Ўлчаш усули эса - бу физик экспериментнинг аниқ маълум структура ёрдамида, ўлчаш воситалари ёрдамида ва эксперимент ўтказишнинг аниқ йўли, алгоритми ёрдамида бажарилиши, амалга оширилиши усулидир.
Ўлчаш одатда ўлчашдан кўзланган мақсадни (изланаётган катталикни) аниқлашдан бошланади, кейин эса шу катталикнинг характерини анализ қилиш асосида бевосита ўлчаш объекти (ўлчанадиган катталик) аниқланади. Ўлчаш жараени ёрдамида эса шу ўлчаш объекти тўғрисида информация ҳосил қилинади ва ниҳоят баъзи математик қайта ишлаш йўли билан ўлчаш мақсади ҳақида ёки изланаётган катталик ҳақида информация (ўлчаш натижаси) олинади.
Ўлчаш натижаси - ўлчанаётган катталикнинг сон қийматини ўлчаш бирлигига кўпайтмаси тариқасида ифодаланади.
Х=n[x],  бу ерда Х - ўлчанадиган катталик;
n - ўлчанаётган катталикнинг қабул қилинган ўлчов бирлигидаги сон қиймати; [x] - ўлчаш бирлиги.
Ўлчаш хатолиги - ўлчаш натижасини чинакам (ҳақиқий) қийматдан четлашувини (оғишувини) ифодаловчи ўлчашнинг сифат мезони.
Ўлчаш хатоликлари турли сабабларга кўра турлича кўринишда намоён бўлиши мумкин. Бу сабаблар қаторига қуйидагиларни киритишимиз мумкин:
– ўлчаш воситасидан фойдаланишда уни созлашдан ёки созлаш даражасини силжишидан келиб чиқувчи сабаблар;
– ўлчаш объектини ўлчаш жойига (позициясига) ўрнатишдан келиб чиқувчи сабаблар;
– ўлчаш воситаларининг занжирида ўлчаш маълумотини олиш, сақлаш, ўзгартириш ва тавсия этиш билан боғлиқ сабаблар;
– ўлчаш воситаси ва объектига нисбатан ташқи таъсирлар (температура ёки босимнинг ўзгариши, электр ва магнит майдонларининг таъсири, турли тебранишлар ва ҳоказолар) дан келиб чиқувчи сабаблар;
– ўлчаш объектининг хусусиятларидан келиб чиқувчи сабаблар;
– операторнинг малакаси ва ҳолатига боғлиқ сабаблар ва шу кабилар.
Ўлчаш хатоликларини келиб чиқиш сабабларини таҳлил қилишда энг аввало ўлчаш натижасига салмоқли таъсир этувчиларини аниқлаш лозим бўлади.
Метрологик амалиётда ўлчовларни ўтказишда ўлчов натижаларига таъсир қилувчи бир қатор омилларни ҳисобга олиш керак. Бу ўлчов объекти ва предмети, ўлчаш воситаси ва ўлчаш шартлари.
Ўлчаш объекти - яхшилаб ўрганилиши керак. Aгар модданинг зичлиги ўлчанадиган бўлса, ташқи шовқин (табиий жараёнлар, саноат аралашуви ва бошқалар) таъсирисиз, ўлчаш объекти бегона нарсалардан тоза бўлиши керак. Объектнинг ўзида ички нарсалар бўлмаслиги керак; аралашиш (ўлчов объектининг ўзи ишлаши).
Ўлчов субъекти, яъни оператор, натижага "шахсий" ўлчаш вақтини, субъективликнинг элементини келтиради. Бу операторнинг малакасига, санитария-гигиеник \ иш шароитларига, психофизиологик ҳолатга ва эргономик талабларни ҳисобга олишга боғлиқ.
Ўлчаш усули. Кўпинча турли хил усуллар билан бир хил ўлчамдаги ўлчов турли хил натижаларни беради, уларнинг ҳар бири ўзининг камчиликлари ва афзалликларига эга. Операторнинг маҳорати натижаларни тегишли тарзда бузадиган омилларни йўқ қилиш ёки ҳисобга олишдан иборат. Aгар ўлчаш натижага таъсир этувчи ҳар қандай омилни истисно қиладиган ёки қопламайдиган тарзда амалга оширилмаса, у ҳолда бир қатор ҳолларда тегишли тузатиш киритилади.
Ўлчаш воситасининг ўлчанадиган қийматга таъсири кўп ҳолларда ўзида таъсир қилувчи омил сифатида намоён бўлади, масалан, ўлчаш электрон кучайтиргичларининг ички шовқини.
Яна бир омил - бу ўлчаш воситасининг инерцияси. Баъзи ўлчаш воситалари доимий равишда юқори ёки доимий паст кўрсаткичларни беради, бу ишлаб чиқариш нуқсонининг натижаси бўлиши мумкин.
Ўлчов шароитлари таъсир қилувчи омил сифатида атроф-муҳит ҳарорати, намлик, атмосфера босими, электр тармоғидаги кучланиш ва бошқаларни ўз ичига олади. Ўлчов шароитлари - ҳарорат ўлчаш натижаси учун катта аҳамиятга эга, шунинг учун ўлчовлар олиб бориладиган ҳарорат ҳар доим ўлчаш мосламасининг паспортида кўрсатилади: 18-20 даража Цельсий. Aгар ҳарорат паст ёки ундан юқори бўлса, унда ҳарорат ўзгариши учун созлаш амалга оширилади.
Ушбу омилларни ҳисобга олиш хатоларни бартараф этиш ва ўлчанган қийматларга тузатишлар киритишни ўз ичига олади.