Landshaftshunoslik asoslari

7.3 SUPERAKVAL VA SUBAKVAL ELEMENTAR LANDShAFTLAR. 
Ellyuvial fatsiyalar asosan relefning do‗ng joylariga, atmosferadan ko‗tarilib 
turgan suv ayirg‗ich yerlarga to‗g‗ri keladi. Bunday fatsiyalarda tuproq hosil 
bo‗lish jarayoni, o‗simliklar hayoti, moddaning fatsiyaga kirib kelishi asosan 
atmosfera orqali bo‗lib, yer osti suvlarining ishtirokisiz o‗tadi. Mod-daning 
fatsiyadan 
chiqib 
ketishi 
esa 
atmosferadan 
tushgan 
yog‗in-sochinning 
transpiratsiyasi, infiltratsiyasi va oqim hosil qilishi orqali bo‗ladi. Nati-jada bunday 
fatsiyalarda moddaning kirib kelishiga nisbatan chiqib ketishi ko‗proq bo‗ladi, 
ya‘ni modda almashinishida nisbiy balans yuzaga keladi. 
Superakval fatsiyalar asosan yer osti suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan 
pastqam yerlarda hosil bo‗ladi. Bunday fatsiyalarda moddaning kirib kelishi faqat 
atmosfera orqaligina emas, balki yer osti suvlari orqali hamda tevarak atrofdagi 
relefi balandroq joylardagi fatsiyalardan ham oqar suvlar orqali kirib kelishi 
mumkin.

---

78 
Shuning uchun superakval fatsiyalarda moddaning chiqib ketishidan kirib - 
kelishi va to‗planish jarayoni ustun keladi. Subakval fatsiyalar asosan relefning 
pastqam joylarida suv to‗planib qolishi natijasida hosil bo‗lgan, katta-kichik suv 
havzalarining ostida hosil bo‗ladi. Bunday fatsiyalarda ham moddaning kelishi 
ketishidan ustun bo‗ladi. Subakval fatsiyalarda o‗simlik va hayvonlarning alohida 
o‗ziga xos yashash shakllari kuzatiladi. Suv havzalarida tevarak atrofdagi baland 
joylardan yuvilib kelgan kimyoviy unsurlar ichida eng harakatchanlarining 
ustunligi kuzatiladi. 
B.B. Polinov tomonidan ishlab chiqilgan bu tasnifning ko‗rinishi turli 
landshaftlar sharoitida ishlatilishi mumkin bo‗lgan umumiy ko‗rinishdagidek 
bo‗lib, har bir o‗ziga xos mahalliy sharoitda oraliq fatsiya turlari bilan to‗ldirilishi 
va aniqlashtirilishi mumkin. Masalan, M.A.Glazovskaya (1964) yonbag‗irlarning 
yuqori 
qismida 
transelyuvial 
yonbag‗irlarning quyi qismida elyuvial-
akqumulyatsiya, pastkam, ammo yer osti suvlari chuqur bo‗lgan joylarda 
akqumlyativ-elyuvial 
fatsiyalarni 
ajratish 
hamda 
superakval 
fatsiyalarni 
transsuperakval fatsiyalarga, subakval fatsiyalarni esa akval va transakval 
fatsiyalarga ajratishni taklif etadi. 
Quyi Amudaryo va Zarafshon vohalarining chekka qism- larida olib borilgan 
tadqiqotlar natijasi shuni ko‗rsa- tadiki, ulardan chiquvchi sizot suvlari ta‘sirida 
atrofda o‗ziga xos tabiiy-antropogen majmuali mintaqalar vuju- dga keladi. Sizot 
suvlarning yer yuzasiga juda yaqin joy- lashgan (0–1, ba‘zan 2–3 m) I mintaqada 
zax suvlari to‗- planishidan subakval (ko‗l) hamda superakval (ko‗l-botqoq) 
geotizimlar rivojlanadi (masalan, Buxoro vohasining janubida voha bilan Amu-
Buxoro kanali oralig‗idagi pastqamliklarda va h.k.). Vohadan uzoqlashgan sari 
sizot suvlarining sathi pasayib, ta‘siri kamayadi. Mazkur II mintaqa yarim 
gidromorf sho‗rlangan majmualar bilan xa- rakterlanadi. III mintaqada sizot 
suvlarning sathi ancha chuqur bo‗lib (3–5 va 5–7 m), yarim gidromorf, elyuvial 

---

79 
majmualar bilan almashib keladi. Vohalar arid (qurg‗oq) mintaqalarda qator 
tashlama – antropogen ko‗llarning vujudga kelishida asosiy omildir.
1
Nazorat savollari: 
1.Tobiogen boskichda nimalar ruy beradi? 
2.Antirobogen boskich qanday ruy beradi? 
3. Kimyoviy elementlar migratsiyasi turlari? 
4.Antropogen boskich kachon paydo bo‗lgan?