Landshaft dizayni va interyer

 
 

---

66 
Talabalar tomonidan bajarilgan ishlardan namunalar: 

---

67 
 
ME’MORIY LAVHA TASVIRI 
Dunyoning kо‘pgina arxitektura oliy о‘quv yurtlarida yunon – rim orderlari 
takomillashgan ustunli 
– tо‘sinli qurilmaviy arxitektonik tizim sifatida 
о‘rganilmoqda. Orderlar talabalar bajaradigan topshiriqlarda ikki qismda: birinchisi 
massalardagi orderlar, ya’ni tо‘rtta orderni umumlashgan massalarda va ulardan 
istalgan ikkitasini barcha detallari bilan qalamda, ikkinchisini –istalgan bironta yunon 
– rim orderini me’moriy lavha (fragment) tarzida suvbо‘yoq grafikasida bajaradilar. 
Ikkinchi topshiriqda order fragmentiga yunon ibodatxonalaridan birining tarzi fon 
bо‘lib xizmat qilishi va ushbu tartibda kompozitsiya ishlanishi mumkin. Me’moriy 
lavha (fragment) misolida esa, odatda, order ustunining yuqori qismi, kapiteli va 
antablementi olinadi. Iqtidorli talabalarga me’moriy lavha о‘rniga suvbо‘yoqda 
ishlash uchun yunon ibodatxonalaridan birining, masalan, Parfenonning bosh tarzi 
ham topshiriq sifatida berilishi mumkin. Topshiriqlar 60 x 42 sm yog‘och taxtachaga 
vatman qog‘ozi tortib chiziladi.

---

68 
Topshiriqni bajarish uchun avval berilgan chizmalar tarkibi yaxshilab 
о‘rganiladi. Sо‘ngra chizmalar masshtabga solinib qalamda chiziladi, ya’ni 
topshiriqni mussavadasi (eskizi) bajariladi.
Eskiz tasdiqlangach, u oqqa kо‘chiriladi va qalam ustidan tushlab chiqiladi. 
Me’moriy lavha yoki tarz chizilganda barcha soyalar qalamda ishlab chiqiladi va 
shundan sо‘ng topshiriqlar suvbо‘yoqda bajariladi. 
О‘rta Osiyo xalq me’morchiligida muqarnasli ustunlar keng ishlatilgan. 
Avvalroq ta’kidlaganimizdek, yunon – rim orderlarini о‘rganish hozirgi me’moriy 
ta’lim tizimida yaxshi yо‘lga qо‘yilgan bо‘lib, ularning chizmalarini (ortogonal 
proyeksiyalari, soyalari, perspektivasini) ishlash uslublari darsliklarda keng 
yoritilgan. Ammo yaxshi о‘rganilmaganligi, chizma materiallarini kamchiligi, chizish 
uslublarining yoritilmaganligi tufayli me’moriy о‘quv jarayonida mahalliy 
orderlarining kallak (bosh)larini chizish deyarli qо‘llanilmay kelingan. Talabalarga 
topshiriq tarzida О‘rta Osiyoning muqarnasli ustun kallasini chizish ilk bor Toshkent 
Arxitektura Qurilish Institutida dotsent H. Pо‘latov rahbarligida amalga oshirilgan. 
Biz ham shu tajribaga tayanamiz. 
Muqarnasli ustun kallaklarining asosini ustun о‘zagining tepasi tashkil qilib, 
odatda 6, 8, 12, 16ta teng kо‘pburchaklardan tuzilgan. Muqarnasning qirralari ham 
asosidagi kо‘pburchaklarga mos ravishda ishlangan. Muqarnas ustun о‘zagini 
qurilmaviy va badiiy jihatlardan kompozitsion davom ettiradi va rivojlantiradi. 
Muqarnasli ustun kallagi dor, ion, korinf va kompozit orderlaridan kallak bilan о‘zak 
oralig‘idagi bо‘yin (sheyka)ning yо‘qligi bilan farqlanadi. Bu yerda kallak va о‘zak 
orasida uzilish bо‘lmay, ular bir biriga uzviy qо‘shilib ketadi. 
Muqarnasli kallakni chizmasini bajarishda asosan quyidagilarga e’tibor beriladi: 
1. Chizmada tik yо‘nalish bо‘yicha kallakning alohida о‘lchangan balandliklari 
qо‘yiladi. Agar chizma naturadan bajarilayotgan bо‘lsa о‘lchamlar shovun, tо‘g‘ri 
uchburchakli chizgich yordamida koordinata usulida olinadi. Tekshirish uchun 
umumiy balandlik о‘lchanadi, bunda xususiy balandliklarning yig‘indisi umumiy 
balandlikga teng bо‘lishi kerak. 

---

69 
2. Ufqiy (gorizontal) yо‘nalish bо‘yicha ustun о‘zagining kо‘p tomonli 
muqarnas asosidagi kо‘p burchaklarning hamda muqarnas tarhida hosil bо‘ladigan 
yulduzlarning tomonlari qо‘yiladi. Muqarnas ravoqlarning shakldor qirralari 
(rofillari) xitoy qog‘oziga (kal’kaga) kо‘chiriladi. 
Kо‘pburchaklar, yulduzlarning tomoni va qirralari sanaladi. Ushbu о‘lchamlar 
va amallar muqarnasli ustun kallagini chizish uchun yetarli asos bо‘lib xizmat qiladi. 
Biroq, ustun ushlab turgan tо‘sin, uning tagidagi "qosh" va ustun о‘zagi tepa 
qismining о‘lchovlari ham umumiy qoidalarga binoan qо‘yiladi, bu о‘lchamlarsiz 
chizma tо‘liq bо‘lmaydi. Ustun о‘zagini о‘lchashda uning pastga qarab kengayib 
borishini aks ettirish lozimligi nazarda tutiladi. 
Chizish "umumiylikdan xususiylikka" uslubi bilan olib boriladi. Chizma 
jarayonini uch asosiy bosqichga ajratsa bо‘ladi. 
1 – bosqichda umumiy ishlar bajariladi. Avval tarzning simmetriya о‘qi va 
tarhning markazi belgilanadi. О‘qga ustun kallagining balandliklari yordamchi 
chiziqlar bilan kо‘rsatiladi. Kallak tepasidagi tо‘sin, qosh va pastdagi ustun
о‘zagining tepa bо‘lagi ham kо‘rsatiladi; tarh qirqimi ustun о‘zagining ustki sathidan 
olingani maqsadga muvofiqdir. Bu bosqichda chizmalar hajmlar yordamida 
umumlashtirilgan holda, ya’ni chizilayotgan kallak yaxlit butunli kesik konus 
shaklida ifodalanadi. Bosqich oxirida kallak tarzda trapeciya, tarhda esa markazli 
aylanalardan iborat bо‘ladi. 
2 – bosqichda muqarnas qirralari oldin tarhda, keyin (tarhdan foydalanib) 
tarzdagi qirralar ajratiladi. Dastlab tarhda ichki kо‘pburchak (о‘zakni ustki sathi) 
chiziladi. Buning uchun ichki aylanadan fojdalaniladi. Aylanada 360
o 
mavjudligini 
nazarda tutib, kо‘p burchaklarning soniga muvofiq, о‘zaro teng burchaklarni 
ifodalovchi yoylar ajratiladi. Masalan, о‘n olti burchakni chizish uchun aylana 22, 
5
o
(360
o
:16 =22,5
o
) bо‘lishi kerak. Ushbu belgilardan foydalanib dastlabki 
kо‘pburchaklar chiziladi.
Aylana belgilaridan о‘tkazilgan radiuslar boshqa kо‘pburchaklarni chizishda 
yordam beradi. Bu jarayonda ushbu narsaga e’tibor berish kerakki, kо‘pburchaklar 
tomonlarining uzunliklari о‘lchovlariga tо‘g‘ri kelishi kerak.

---

70 
Zarur hollarda tuzatishlar kiritiladi. Shulardan sо‘ng tarhdagi nuqtalarni tarzga 
olish jarayoni boshlanadi. Dastlab о‘zakning ustki qismi kesik kо‘p qirrali piramida 
kesimida chiziladi. Keyin kallakni о‘zini chizishga о‘tiladi.
Kallakni pastdan tepaga qarab bо‘g‘inma – bо‘g‘in chiziladi. Har bir bо‘g‘in 
(ostki va ustki nuqtalar) tarhdan chiqarilib tik chiziqlar kо‘rsatiladi. 
3 – bosqichda shakldor qirralar chiziladi. Ishni chizilishi osonroq bо‘lgan qosh 
(toq’ya)dan boshlash ma’qul. Ortogonal kо‘rinishdagi qosh qirrasi katak chiziqlarga 
olinadi va chizmada kо‘rsatiladi. Ikki tarafdagi qoshlar bir – biriga qaragan, ya’ni 
simmetriya holida bо‘lgani uchun qosh chizmasining о‘ng va teskari (orqa) 
tomonlaridagi kо‘rinishda foydalaniladi. 
Muqarnas kosalarining shakldor qirralarini chizish nisbatan murakkabroq. 
Qirrani tomoni teng tomonli katakga olinib о‘qiga nisbatan turli qiyalik holatlarda 
(rakurslarda) aks ettirilib chiziladi. Buning uchun tarzda kataklarning tik chiziqdagi 
balandliklari nuqtalari (masalan, "a", "b", "c", "d" nuqtalar) belgilanadi. Ular 
yordamida turli holatlardagi kataklar chizib olinadi. Kataklar yordamida hamma 
shakllar qirralarining chiziqlari chiqariladi. 
Yuqorida aytilganidek, shakldor qirralar ham bо‘g‘inma – bо‘g‘in chizib 
chiqiladi. Kallak qirralarining sirtlaridagi naqshlarni turli qiyalik holatlarda 
kо‘rsatishda kataklarga olish uslubi qо‘l keladi. 
Muqarnasli ustun kallagi qalamda chizilganidan sо‘ng tegishli qoida va 
uslublarga kо‘ra suvbо‘yoqda bо‘yash bosqichi bajariladi. Muqarnasli kallakni 
soyalarini chizish murakkabligi va hozirga qadar ishlab chiqilmaganligi uchun 
talabalarga chizmani soyalarsiz bajarish tavsiya etiladi.