Laboratoriya ishini bajarish va rasmiylashtirish tartibi

LABORATORIYA ISHINI BAJARISH VA

RASMIYLASHTIRISH TARTIBI
Laboratoriya ishlarini muvaffaqiyatli bajarishi va topshirishi uchun talaba quyidagi qoidalarga amal qilishi lozim:

• 
  Laboratoriya ishini bajarishga ruxsat olish uchun talaba ishning tarkibi va bajarilish tartibi bilan tanishgan, ishning konspektiga ega bo’lgan, tavsiya etilgan adabiyotlardan ishning nazariy qismini o’rgangan va dastlabki hisobotni muvaffaqiyatli topshirgan bo’lishi kerak.
  
• 
  Laboratoriya ishini bajarishdan avval bu ishga tegishli bo’lgan barcha qurilmalarni ishlash tartibi va vazifasini o’rganish va sxemani yig’ish (agar kerak bo’lsa) kerak. Sxemani professor - o’qituvchi tekshirib berganidan so’ng talaba ishni bajarishga ruxsat oladi.
  
• 
  Barcha o’lchashlar texnika xavfsizligi qoidalariga qat’iy rioya qilgan holda va laboratoriya tavsifida keltirilgan tartibda olib boriladi.
  
• 
  Barcha qo’l yozmalar, qurilmalarning ko’rsatkichlari, o’lchashlar va hisoblashlarni talaba daftarga yozishi shart va bu daftar ishning oxirida professor – o’qituvchiga imzo qo’yishi uchun taqdim etiladi.
  
• 
  O’lchashlar va hisoblashlarning natijalari keyingi mashg’ulotda hisobot uchun rasmiylashtirilishi va taqdim etilishi zarur.
  
• 
  Hisobotda talaba quyidagilarni gapirib berishi kerak:
  

• 
  ishda aniqlanayotgan fizik kattalikni yoki o’rganilayotga fizik hodisani aniqlash metodi haqida barcha ishchi formulalarni ko’rsatgan holda gapirish;
  
• 
  ishga doir barcha chizma va sxemalarni chizish va tushuntirish;
  
• 
  jadvalga kiritilgan o’lchash natijalarini keltirish;
  
• 
  metodik ko’rsatmadagi qoidalarga asosan o’lchashlar xatoliklarini hisoblash;
  
• 
  o’lchash natijalari va barcha oraliq kattaliklarning birliklarini ko’rsatish.
  

• 
  Ishning hisoboti qat’iy ravishda talabaning o’zi mustaqil olgan natijalar asosida tayyorlanishi kerak.
  

ХАTОLIKLАRNI HISОBLАSH
Fizikа аniq fаnlаr qаtоrigа kirib, dоimо аniqlikkа qаrаb intilаdi.

Mа’lumki, fizikа qоnunlаri hоdisаlаrning miqdоriy munоsаbаtlаrini bеlgilаydi. Miqdоriy munоsаbаtlаr o’lchаsh yordаmidа аniqlаnаdi. O’lchаsh оrqаli hаqiqiy qiymаtni аniqlаshgа intilаdi.

Birоr fizik kаttаlikni o’lchаsh – o’lchоv birligi sifаtidа qаbul qilingаn vа bu kаttаlik bilаn jinsi bir bo’lgаn kаttаlikning o’lchаnаyotgаn kаttаlikdаn nеchа mаrtа kаttа yoki kichikligini bildiradi. Hеch qаchоn hаqiqiy qiymаt bo’lishi mumkin emаs. U hаr dоim qаndаydir хаtоlikkа egа bo’lаdi.

O’lchаsh хаtоliklаrni аsоsаn ikkitа gruppаgа bo’lish mumkin:

I. Sistеmаtik хаtоlаr. Sistеmаtik хаtоlаr аsbоb ko’rsаtishining aniq emаsligidаn vа o’lchаsh mеtоdining аniq emаsligidаn kеlib chiqаdi. Sistеmаtik хаtоni kаmаytirish uchun аvvаl o’lchоv аsbоblаrining аniqligini оshirish, o’lchаsh mеtоdini tаkоmillаshtirish vа zаrur bo’lsа tuzаtishlаr kiritish kеrаk.

2. Tаsоdifiy хаtоlаr. Tаsоdifiy хаtоlаr kuzаtuvchining e’tibоrsiz ishlаshi vа аsbоbning ko’rsаtishini nоto’g’ri bеlgilаsh tufаyli vujudgа kеlаdi.

Tаsоdifiy хаtоni kаmаytirish uchun tаjribа bir nеchа mаrtа qаytarilаdi vа оlingаn nаtijаlаrdаn o’rtаchа аrifmеtik qiymаti hisоblаnаdi. O’lchаshdа оlingаn nаtijаlаrning o’rtаchа аrifmеtik qiymаti, аlоhidа оlingаn qiymаtlаrgа qаrаgаndа o’lchаnаyotgаn kаttаlikning hаqiqiy qiymаtigа judа yaqin bo’lаdi.

Birоr /b/ fizik kаttаlikni o’lchаsh kеrаk bo’lsin. Shu kаttаlikning qiymаtini n mаrtа o’lchаsаk, u hоldа bir o’lchаshdа b kаttаlik uchun b₁ ,b₂ ,b₃…..b_n kеtmа-kеt qiymаtlаr оlinаdi. O’lchаsh nаtijаlаrining yig’indisini o’lchаshlаr sоnigа bo’lib o’rtаchа аrifmеtik qiymаt tоpilаdi:

(1)

Judа ko’p tаkrоriy o’lchаshlаr nаtijаsidа o’lchаnаyotgаn kаttаlikning hаqiqiy qiymаti, uning o’rtаchа аrifmеtik qiymаtigа tахminаn tеng bo’lib qоlаdi, ya’ni

b  b_o’rt (2)
O’rtаchа аrifmеtik qiymаtdаn аyrim o’lchаsh nаtijаlаrining аyirmаsigа hаr bir o’lchаshning аbsоlyut хаtоsi dеyilаdi, ya’ni

b₁  b_o’rt –b₁ 

b₂  b_o’rt –b₂  (3)

Аbsоlyut хаtоliklаr yig’indisining o’lchаshlаr sоnigа nisbаti o’rtаchа аbsоlyut хаtоlik dеyilаdi.

(4)

O’rtаchа аbsоlyut хаtоlik o’lchаsh аniqligini to’lа хаrаktеrlаmаydi. O’lchаsh аniqligini bаhоlаsh mаqsаdidа nisbiy хаtоlik tushunchаsidаn fоydаlаnilаdi.

O’rtаchа аbsоlyut хаtоlikning o’rtаchа аrifmеtik qiymаtgа nisbаti nisbiy хаtоlik dеyilаdi:

(5)

Nisbiy хаtоlik оdаtdа prоtsеnt hisоbidа ifоdаlаnаdi.

O’lchаnаyotgаn kаttаlikning hаqiqiy qiymаti b =b_o’rt  b_o’rt

bo’lib,

b_o’rt- b_o’rt b b_o’rt b_o’rt

intеrvаldа yotаdi.

1-laboratoriya ishi
«TEKIS TEZLANUVCHAN HARAKATNI O’RGANISH»
Ishning maqsadi va mazmuni

Ishning maqsadi “Tekis tezlanuvchan harakat” o‘quv - laboratoriya qurilmasi komplekti yordamida tekis tezlanuvchan harakat qonunlarini o‘rganishdan iborat.

Ishning mazmuni tekis tezlanuvchan harakatda tezlanishni aniqlash, jism bosib o‘tgan yo‘lining vaqtga bog‘liqligini aniqlash va bog’lanish grafigini chizishdan iborat.

Qisqacha nazariy ma’lumotlar

Mazkur ishda “Tekis tezlanuvchan harakat” o‘quv-laboratoriya qurilmasi (o‘quv stendi) komplekti yordamida tekis tezlanuvchan harakat uchun bosib o‘tilgan yo‘lning vaqtga bog‘liqligi aniqlanadi va bog’lanish grafigi chiziladi.

1-rasm. “Tekis tezlanuvchan harakat” qurilmasining sxemasi: 1- yumalanish yo‘lkasi; 2 – yukli aravacha; 3 – to‘siq; 4 – aylanuvchi blok; 5 – yuk.

Qurilma loyiha jihatidan aravacha (2) harakatlanadigan gorizontal joylashgan, to‘g‘ri chiziq bo‘ylab yo‘naltiruvchi yo‘lkadan (1-rasm) iborat. Bir tomondan yo‘lkaga aravachani to‘xtatish uchun to‘siq (3) va aylanuvchi blok o‘rnatilgan. Blok orqali bir uchi aravachaga, ikkinchi uchi erkin osilgan yukka (5) biriktirilgan vaznsiz kapron ip o‘tkazilgan. Dastlabki holatda aravachani elektromagnit tutib turadi va sekundomer ishga tushirilgach u aravachani qo‘yib yuboradi. Aravacha qo‘yib yuborilganda yuk harakatga kelib, aravachani ham ilgarilanma, ham tekis tezlanuvchan harakatlantiradi. Tajriba davomida aravachaning o‘zida uning massasini o‘zgartirish va shu bilan birga tezlanish xarakterini o‘zgartirish uchun yuklarni qo‘yish imkoniyati ko‘zda tutilgan.

Elektron sekundomer vaqt oraliqlarini o‘lchash uchun xizmat qiladi. XR2 ulagich orqali unga yo‘naltiruvchi yo‘lkaga mahkamlangan 6 ta datchik (D1 – D6) ulangan. Datchiklar aravachaning harakat boshlangandan keyin marshrutning ma’lum nuqtalari orqali o‘tgan vaqtini qayd qiladi. Oxirgi datchik komanda bergach vaqtni o‘lchash to‘xtatiladi. Shundan so‘ng svetodiodli indikatorda aravacha har bir yo‘l oralig‘ini qancha vaqtda bosib o‘tganligini ko‘rish mumkin. O‘lchashlar natijasi to‘rt xonali indikatorda aks etadi.

Fotoelementlarning datchiklari yo‘naltiruvchi tekislikka o‘rnatilgan, ularning orasidagi masofani darajalangan shkala bo‘yicha aniqlash mumkin.

Aravachaga og‘irlik kuchi, tayanchning reaksiya kuchi, dumalanish ishqalanish kuchi va havoning qarshilik kuchi ta’sir qiladi. Kichik tezliklarda havoning qarshilik kuchini hisobga olmasa ham bo‘ladi, va bunday harakat boshlang‘ich tezliksiz tekis tezlanuvchan harakat hisoblanadi. Demak, uni quyidagi qonnu orqali ifodalash mumkin:

(1)

bu erda