Laboratoriya ishi. Maksvel mayatnigi yordamida energiyani saqlanish

---

2-LABORATORIYA ISHI. 
MAKSVEL MAYATNIGI YORDAMIDA ENERGIYANI SAQLANISH 
QONUNINI OʻRGANISH. 
Tajriba maqsadi:
Energiya saqlanishi qonuniga kirish. Potensial 
energiyaning kinetik va aylanma harakat energiyasiga aylanishida energiya 
miqdorini oʻlchash. Maksvel diski inertsiya momentini aniqlash. 
Kerakli asbob va jihozlar:
Maksvel disklari (331 22) – 1ta, U-simon 
tutgichga oʻrnatilgan yorugʻlik datchigi (337 46) – 1ta, Koʻp oʻzakli kabel, l = 1.5 
m (501 16) – 1ta, Sanagich-S (575 471) – 1ta, Magnit tutgichli qaytuvchi 
mexanizmli adapter (336 25) – 1ta, Koʻrsatkichli oʻlchagich (311 23) – 1ta, 
Egarsimon asos (300 11) – 1ta, Support block (301 25) – 1ta, Taglik asos MF (301 
21) – 2 ta, Sterjen ustun, 50 cm (301 27) – 2ta, Sterjen ustun, 100 cm (300 44) – 
2ta, Leybold multiqisqichi (301 01) – 4ta. 
Qisqacha nazariya:
Energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga 
aylanish qonuni koʻp asrlik tajribalarning yakunidir. Qonunning gʻoyasi birinchi 
marta
1748-yilda rus olimi M.V. Lomonosovning materiya va harakatning 
saqlanish qonunida ifodalangan edi. Deyarli yuz yildan soʻng turli jarayonlar 
(mexanik va issiqlik, kimyoviy va elektr, mexanik va elektr, kimyoviy va issiqlik, 
issiqlik va elektr jarayonlari) ning bogʻliqligini oʻrganishga doir ishlarning 
umumlashtiruvchi tadqiqotlar tufayli energiyaning saqlanishi, bir turdan ikkinchi 
turga aylanishining umumiy qonuni yaratildi. Bu qonun quyidagicha ta’riflanadi. 
Yopiq sistemadagi barcha hodisalarda energiya hech vaqt bordan yoʻq 
boʻlmaydi va yoʻqdan bor boʻlmaydi. U faqat bir turdan ikkinchi turga yoki bir 
jismdan ikkinchi jismga oʻtib, miqdor jihatdan o’zgarishsiz qoladi. 
Bu qonunni mexanik hodisalarga tatbiq qilib quyidagicha ifodalash mumkin: 
mexanik hodisalarda energiya hech vaqt bordan yoʻq boʻlmaydi va yoʻqdan bor 
boʻlmaydi, balki teng miqdorda potensial energiya koʻrinishidan kinetik energiya 
koʻrinishiga va, aksincha, aylanib turadi. 
Umumiy holda, jism bir vaqtda ham kinetik energiyaga, ham potensial 
energiyaga ega boʻlishi mumkin. Bu energiyalarning yigʻindisi toʻla mexanik 
energiyani tashkil qiladi. 
Energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonuni 
tabiatning hech istisnosiz eng umumiy qonunidir; yangidan ochiladigan jarayon va 
hodisalar uni tasdiqlaydi, xolos. Biroq, bu qonun eng umumiy boʻlgani uchun ham 
uningumumiy nazariy isboti yoʻq va faqat xususiy hollar (aniq jarayonlar) uchun 
nazariy isbot qilinishi mumkin. 
Mexanik energiyaning saqlanish qonunini namoyish qilish uchun Maksvel 
diskidan foydalaniladi. Agar disk qoʻlda yuqoriga koʻtarilsa va pastga tusha 
boshlasa 
potensial energiya kinetik energiyaga aylanadi. 
(aylanish va oʻzgargan energiya). 
Sistemaning toʻla energiyasi E esa oʻzgarmasdir: 
(2.1) 

---

Yoki 
(2.2) 
bu yerda m - massa va I - disk inertsiya momenti, h - koʻtarilsh balandligi, 
- chiziqli tezligi va 
- burchak tezligi. g - erkin tushish tezlanishi. 
Tinch holatda (
= 0 va ω = 0) deb hisoblab, harakat pastga yoʻnalganda 
(2.2) tenglamani quyidagicha yozish mumkin. 
(2.3) 
r shpindel radiusini bilgan holda 
chastotani quyidagicha aniqlash mumkin: 
(2.4) 
(2.4) va (2.3) bilan disk inertsiya momentini aniqlash mumkin: 
(2.5) 
bunda m = 450 g, r = 3 mm va g = 9.81 
⁄