Lab ishlanma. An kim-12

6-tajriba. Havodagi azotni oksidlab nitrat kislota olish 
Ishning bajarilish tartibi.
O‘zgaruvchan tok manbaiga reostat orqali 
ulangan grafit elektrodlar orasida qisqa tutashuv uchqunlari hosil bo‘lgunicha 
yaqinlashtiriladi. Reostat orqali qarshilik kamaytirilib, uzluksiz uchqun hosil 
qilinadi. Havodagi azot oksidlanib, hosil bo‘lgan azot IV oksidi suv nasosi orqali 
bosim kamaytirilgan konussimon kolbadagi suvga yuttiriladi.
 
39-rasm.
 

---

---

Kuchkarov M.A. -64- Anorganik kimyo 
alkimyogar Brand tomonidan (siydik qoldig‘idan)kashf etildi, element ekanligini 
Lavuazye isbot qilgan. Sheyeli 1771 yili fosforni suyakdan ajratib olish usulini 
kashf qilgan. Fosfor ionlanish energiyasi -10,49 eV, elektromanfiylik- 2,2,
Fosforning yer po‘stlog‘ida og‘irlik miqdori 8 
. 
10
-2
% ni tashqil qiladi. Fosforning 
eng muhim minerallari fosforit Ca
3
(PO
4
)
2 
va apatitlar – Ca
3
(PO
4
)
2 
. 
Ca(OH)
2 
-
gidroksil apatit va Ca
3
(PO
4
)
2 
. 
СaF
2
- ftorli apatit, hamda Сa
3
(PO
4
)
2 
. 
СaСl
2
xlorli 
apatitdir. Fosfor xayvon organizmining nerv, miya, suyak, tish, mushak va hokazo 
qismlari tarkibiga kiradi. O‘simliklar organizmining quruq tarkibiga kiradi. 
O‘simlik organizmining quruq moddasida 0,5-2% fosfor bo‘ladi. O‘simlik 
organizmida fosfor «qarigan» barglardan «yosh» barglarga, poyadan urug‘ga 
ko‘chib turadi. Odam organizmida 3-4 kg ga qadar fosfor bo‘ladi.
Fosfor inson organizmining harakatlanishi, oziqlanishida, ko‘payishi va 
nafas olish va fikrlash faoliyatida aktiv ishtirok etadi. Shuning uchun akademik 
A.Ye.Fersman fosforni «hayot va tafakkur elementi» deb atagan. Tuproqda 
fosforning miqdori (P
2
O
5
hisobida) 0,05 - 0,2% ga qadar bo‘ladi. Erkin fosfor 
kalsiy fosfatni qum ishtirokida elektr pechda ko‘mir bilan qaytarish orqali olinadi:
2 Ca
3
(PO
4
)
2
+6SiO
2
+10C → P
4
+6CaSiO
3
+ 10CO 
Hosil bo‘lgan fosfor bug‘lari suv ichida oq fosfor shaklida kondensatlanadi.
Fosforning uchta allotropik shakl o‘zgarishlari: oq, qizil, va qora fosforlar 
ma'lum. Ularning har biri polimer moddalar bo‘lib, hozirgi vaqtda fosforning 11 ta 
modifikatsiyasi borligi aniqlangan.
Oq fosfor suyuq holatda ham, qattiq holatda ham P
4
tarkibli tetraedrik 
shaklidagi molekulalar hosil qiladi. P-P bog‘lanishning uzunligi 2,21
o
A ga teng; oq 
fosforning solishtirma og‘irligi 1,8 g/sm
3
, suyuqlanish haroratsi 44
o
C, qaynash 
temperaturasi 281
o
C. oq fosfor juda zaharli, suvda erimaydi, lekin uglerod (IV) - 
sulfidda yaxshi eriydi, havoda oksidlanib alangalanadi, shuning uchun uni suv 
ostida saqlanadi. U juda sekinlik bilan qizil fosforga aylanadi; bu vaqtda o‘zgarish 
issiqligi ajralib chiqadi:
P
ok
↔
P
kizil
+ 4kkal. 
Qizil fosforni oq fosforni 400
o
C da bir soat davomida qizdirish natijasida 
olinadi. Qizil fosfor suyuq holatga aylanmasdan bug‘lanib ketadi, uning bug‘lari 
sovuq sirtda kondensatlanib oq fosfor hosil qiladi. Qizil fosforning solishtirma 
og‘irigi 2,7 g/sm
3
. 260
o
da alanglanadi; CS
2
da erimaydi; qizil fosfor 43,1 atm. 
bosimda 589,5
o
C da suyuqlanadi. Qizil fosfor havoda barqaror; suv ichida 
saqlanmaydi.
Qora fosfor oq fosforni 220 – 370
o
C larda juda yuqori bosim ostida sakkiz 
kun qizdirish natijasida olinadi. Uning solishtirma og‘irligi 2,7 g/sm
3
; 490
o
C da 
alangalanadi. CS
2
da erimaydi; elektr tokini o‘tkazadi (oq va qizil fosfor esa tok 
o‘tkazmaydi). Fosfor aktiv metallmas elementdir. P- orbitallar qatnashish bilan 
amalga oshadigan bog‘lanishlar hosil bo‘lganda fosfor azotga o‘xshash xossalar 
namoyon qiladi; lekin d - orbitallar qatnashganda esa fosfor bilan azotning 
kimyoviy xossalari orasida ancha tafovut vujudga keladi. Fosfor atomi III davrning 
boshqa elementlari atomlari kabi o‘zining elektron orbitallarini quyidagicha 
gibridlay oladi; 
KL 35
2
3P
3
+ energiy KL 3S
1
3p
3
3d
1

---

Kuchkarov M.A. -65- Anorganik kimyo 
Demak, fosforning valentligi 3 va 5 ga teng bulishi mumkin. Fosforning 
oksidlanish darajalari +5, +3, +1, 0 va -3 ga teng. Eng barkaror birikmalarda fosfor 
besh valentlidir. Fosforning valentligi - 3 ga teng bo‘lgan birikmalar u qadar 
barqaror emas; bu jihatdan fosfor azotdan keskin farq qiladi.
Yuqori haroratlarda (1600
o
C dan) yuqoridagi fosfor bug‘lari asosan P
2
molekulalardan iborat bo‘ladi. P
2
molekulalar ham xuddi N
2
molekulalar kabi 
tuzilishga ega: 
:P
≡
P: 
Pastroq haroratlarda esa, fosfor bug‘lari tetraedrik shakldagi P
4
molekulalardan tuzilgan bo‘ladi. Oq fosfor kristallari P
4
tarkibli molekulalardan 
iborat. Qizil va qora fosforlar esa P
4
molekulalarning polimerlaridan tuzilgan. Oq 
fosforning kimyoviy jihatidan aktivligi qizil fosfornikidan yuqori turadi. Berilgan 
ma’lumotlardan foydalanib, quyidagi tajribalar bajariladi.