L ya. Olimov psixologiya tarixi

Atman bilan braxman to‘g‘risidagi tezis atman absolyutga tengdir, deb talqin etilishi mumkin. Faqat ana shunday sharoitda individ o‘limdan keyingi yangi qayta tirilishlarga qodir bo‘ladi. Hind falsafasiga binoan odam sansaradan, hayotlar va o‘limlar «xorovodi»dan xalos bo‘lishi lozim. Butun hind falsafasi mujassamlashishlarning abadiy siklidan xalos bo‘lish (moksha) yo‘lini izlaydi. Bunday qoida nafaqat Upanishadlarda, shu bilan birga buddizm falsafasida ham yetakchi o‘rin tutadi.
Hind falsafasining bu sikldan xalos bo‘lishga nima uchun bunchalik alohida e’tibor qaratganligini qisqacha ko‘rib, chiqamiz. Shubhasiz, bu unga xos bo‘lgan, karma haqidagi ta’limotda ifodalangan faoliyat tushunchasi bilan bog‘liq edi. Unga ko‘ra, bizning xatti-xarakatlarimiz navbatdagi hayotda «braxman» yoki kaltakesak bo‘lib qayta tug‘ilishimizni belgilab beradi – bu million-million imkoniyat ichidan bizning peshonamizga bitishi mumkin bo‘lgan atigi ikkitagina taqdirdir!
Karma ko‘pincha butun hind falsafasining o‘zagi bo‘lgan asosiy tushuncha sifatida ko‘rib chiqiladi. Karma xatti-xarakat, amalni anglatadi. Karmacha fikrlash uslubi deb ataladigan uslub ayni bir vaqtda falsafaning ahloqiy va metafizik mezonlarini ochib beradi, ular hozirgi G‘arb falsafasida odatda bir-biridan ajratib qo‘yilgan. Bu karmaning reinkarnatsiyaga, qayta tug‘ilishga ishonch va ahloqiy sabablilik g‘oyasi bilan chambarchas bog‘langandir. Ahloqiy sabablilik deganda koinotning adolat bilan sug‘orilganligi tushuniladi. Biz har bir kishi o‘zi xizmat qilgan narsasini oladigan olamda yashaymiz, lekin bu yerda yana keyingi xayotda yaxshiroq xolatga erishish imkoniyati ham mavjud. Boshqacha aytganda, saxovatpesha kishi uchun yaxshilikka, gunohkor odamga esa – yomonlikka tomon istiqbollar ochiladi. Dunyodagi barcha nomukamalliklar va azob-uqubatlar odamning o‘z xatti-xarakatlarining oqibatidir. Biroq muayyan tabaqaga mansublik odam uchun yaxshi va yomon bo‘lib hisoblanadigan narsani jiddiy darajada taqdim etadi. Shunday qilib, Upanishadlar tabaqali tizimni legitimlashtiradi. Odamlar muayyan tabaqaga mansub bo‘lish xuquqini o‘zlarining bundan oldingi hayotida «ishlab topgan».
Karma haqidagi tasavvur yevropacha tafakkurga butunlay yot emas. U jumladan, «har bir kishi o‘z baxtining yaratuvchisidir» va «nima eksang, shuni o‘rasan» kabi maqollarda ifodalangan. Biroq yevropacha tafakkurda, hindlarnikidan farqli ravishda, axloqiy sabablilik reinkarnatsiya bilan bog‘lanmaydi. Reinkarnatsiya g‘oyasi – bu spesifik hindcha fenomendir.
Shunday qilib, hind falsafasida axloqiy hatti-harakatlar «aylanish»ga kiritilgan: ... qayta tirilish-hayot-o‘lim... (sansara). Reinkarnatsiya to‘g‘risidagi ta’limotning g‘arbdagi ko‘pgina talqinlari, ayniqsa, yangi davrga oidlari uni individning ko‘plab hayotlari yoki hatto uning abadiy hayoti haqidagi g‘oyaning ifodasi sifatida ko‘rib chiqilgan. Masalan, Nisshening hind falsafasi kayfiyatlari bilan sug‘orilgan hamma narsalarning «abadiy takrorlanishi» to‘g‘risidagi nazariyasi borliqni xristiancha tushunishga pozitiv muqobillik sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin. Ehtimol, reinkarnatsiya g‘oyasini u o‘lim oldidagi qo‘rquvni bartaraf etishi va bizga takror va takror yangicha yashash, ya’ni amalda cheksiz sonli umrlarni yashash imkoniyatini berishi uchun ham ijobiy baholasa kerak. Biroq bunday mulohazalar shaxsni karmaga oid shakl o‘zgarishlar zanjiriga singdirib yuboradigan hindcha dunyoqarashga unchalik muvofiq kelmaydi.
Darhaqiqat, hatti - harakatlar (shu jumladan, nutq va tafakkur), hohish –istaklar va ehtiroslar muammolari hind falsafasi uchun asosiy muammolar bo‘lib hisoblanadi. Reinkarnatsiya haqidagi ta’limotning ta’kidlashicha, bizning navbatdagi hayotdagi mavjud bo‘lish shaklimiz bu hayotdagi orzularimiz va ehtiroslarimizni aks ettiradi.
Bu o‘rinda o‘z yo‘lida uchraydigan xamma narsani yeb, hazm qilib yuboradigan kapalak qurti bilan qiyoslash o‘rinli bo‘lishi mumkin.
Kapalak qurtiniki kabi hoxish istaklarga ega bo‘lgan kishi navbatdagi hayotida unga aylanadi. Kapalak qurti G‘arb mentalitetining tobora ko‘proq va beto‘xtov iste’molga nisbatan to‘yim bilmas ehtiros bilan ifodalanadigan xususiyatining obrazi bo‘ladi. Shu sababli kapalak qurtiga aylanmaslik uchun unga xos bo‘lgan xatti-xarakatlar va hohish-istaklardan yiroq bo‘lish kerak.
Xohish-istaklardan qanday qilib xalos bo‘lish va karmani nazorat qilish mumkin? Hind falsafasining g‘oyat muhim manbai hisoblanadigan Bxagavadgitaning kichik parchasida olov tayanch ramziga aylanadi. Bizning ishlarimiz bilim olovi bilan qamrab olinishi kerak. Bunga zohidlik va yoga orqali erishish mumkin. Faqat shu tarzdagina karmadan xalos bo‘lishga intiluvchi kishi pirovard najotga ega bo‘ladi. Biroq bunday maqsad bizning ko‘pchiligimiz uchun erishilmaydigan maqsaddir. Biz hayotlar va o‘limlar siklidan qutulib keta olmaymiz. Bizning «mohiyatimiz» millionlab turli qiyofalarda qayta tug‘ilishdek tavakkalchilikka bog‘lanib qolgan. Shunga qaramasdan, garchi hammamizning birdaniga taqvodor bo‘lib, qolishimiz mumkin bo‘lmasada, lekin bu hayotda eng yaxshi tarzda ish tutish uchun hamma asoslarga egamiz. Karma falsafasiga binoan, yaxshilik qiladigan va yaxshilik istaydigan kishi navbatdagi hayotda yaxshi mavjudot bo‘lib qayta tug‘iladi, yoki bir muncha yuqoriroq tabaqaga o‘tadi. Shunday qilib, karma haqidagi ta’limot, reinkarnatsiya g‘oyasi va tabaqachilik tizimi hind falsafasining ulkan qismi uchun yaxlit negizni yaratdi. Uning doirasida ahloq va ijtimoiy tizim bir-birini o‘zaro qo‘llab-quvatlab turadi.
Ularda ruh muammosi ko‘proq etik muammo sifatida shaxsni yetuklikka erishishning nuqtai nazaridan tahlil qilinadi va qabul qilingan umumiy g‘oyalar, ya’ni ruhning uchib yurishi uning abadiyligi ushbu manbalarda o‘z aksini topdi.
Shu asosda er.av. III asrda jaddizm va buddizm dini ta’limotining mazmuni shakllandi, yo‘nalishi ham ruhiy hodisalarning tana bilan bo‘lgan munosabatiga doir o‘z qarashlarini ifoda etdi. Jaddizmda tana ruh erkinligini sababchisi deb ta’riflangan bo‘lsa, Buddizmda umuman ruhni alohida sifatda inkor etdi.
Gresiyada Sokratgacha bo‘lgan falsafa shakllangan davr bilan taxminan bir vaqtlarda buddizm, yangi din va falsafa shakllana boshladi. Ushbu kontekstda «Budda falsafasi» iborasi u yoki bu darajada Budda dinining hind asoschisi Siddxarta Gautama (taxminan miloddan avvalgi 563-483yillar) daxldor bo‘lgan diniy e’tiqodlar va falsafiy qarashlarni ko‘rsatadi. Biz bu yerda keyinchalik boshqa madaniyatlarda rivoj topgan buddizmning boshqa shakllarini ko‘rib chiqish imkoniyatiga ega emasmiz. (buddizmning Hindistonda yetakchi pozisiyalarni boy berganidan keyin Tibetda va Sharqiy Osiyoda muhim rol o‘ynaganligi bilan qiyoslang).
Boshqa ko‘plab hind avliyolari singari Siddxarta Gautama ham uy-ro‘zg‘orini va xotinini qoldirib, zohid va donishmand sifatida ziyoratga chiqib ketgan. Ko‘p yillik zohidlik va o‘z-o‘zini azoblashdan keyin u inson hayotining fundamental masalalari yuzasidan hali ham ilgarigidek baribir to‘la g‘aflatda (avidya) ekanligini sezgan. Shuning uchun u o‘z-o‘zini azoblash amaliyotidan voz kechish va an’anaviy mushohadaga qaytishga qaror qiladi. Biroz vaqtdan keyin Gautamaning ongi tiniqlashib ketadi va u bunday savollarga javob beradigan bilimni egallaydi. Keyinchalik u Budda (Oydinlashgan) nomi bilan mashhur bo‘ladi.
Miloddan ilgarigi V asrda Hindistonda Upanishadlar falsafiy hayotda muhim o‘rin egallagan bir paytda uning diniy hayotida veda an’analari ustunlik qilardi. Yangi budda ta’limoti qadimgi veda adabiyotlariga keskin qarshi chiqdi va marosimlar hamda urf-odatlarning hamma shakllarini inkor etdi. Ayni bir paytda u Upanishadlar muayyan bir qismining tanqidiy idrok etishini bo‘lgan edi.
Mantiqqa zid-ku, lekin Budda spekulyativ va diniy tafakkurlar nisbatan g‘oyat salbiy munosabatda edi. Hozirgi sharhchilar ma’lum darajadagi anaxronizm bilan uni “empirisist” va “skeptik” sifatida tavsiflashadi. Ehtimol, Buddaga tegishli bo‘lgan matnlar uning keyinchalik ilohiylashtirishi uchun asos bermaydi. Ma’lum darajadagi ehtiyotkorlik bilan buddizmni “ateistik” din, ya’ni bir tizimli teologiyasiz yoki Xudo haqidagi ta’limotsiz din sifatida tavsiflash mumkin.
Upanishadalarning ko‘plab parchalari singari yangi ta’limot ham insonning ozod etilishi yoki xalos bo‘lishiga qaratilgan. Ozodlik holatini Budda nirvana deydi. Bu atama ko‘p jihatdan boshqa an’analardagi moksha atamasiga muvofiq keladi. Buddaning o‘zi erishgani kabi nirvanaga erishishni xohlaydigan kishi o‘zini bu dunyo bilan bog‘lab turgan hamma narsadan, shu jumladan, falsafiy va diniy ta’limotlardan ham xalos qilishga o‘rganishi kerak. Budda sol bilan analogiyadan foydalanib, bunday talabning narigi qirg‘og‘iga suzib o‘tishga majbur. U daraxt poyalarini yig‘adi va ularni novdalar bilan bog‘lab mustahkam sol yasaydi, shu sol yordamida daryoning narigi qirg‘og‘iga eson omon yetib oladi. U maqsadga erishgach, o‘ziga o‘zi bu solning haqiqatdan ham yaxshi va foydali bo‘lganligini ta’kidlaydi. U solni o‘zi bilan birga olib ketishga qaror qiladi va miyasiga joylab, yo‘lga tushadi. Shunday qilib, u endilikda unga ortiq kerak bo‘lmagan real sonli qirg‘oqda qoldirib ketadi. Bunday analogiya ma’nosi shundaki, yangi ta’limot ham solga o‘xshaydi. Sol uni o‘zi bilan birga olib ketishi uchun emas, balki u yordamida daryoni kesib o‘tish va nirvanaga erishish uchun mo‘ljallangan. Falsafaning maqsadi haqidagi bunga o‘xshash tasavvurlar uning tarixida bir necha marta paydo bo‘lgan. Ularga binoan, falsafa shunchaki egallab qo‘yilsa yomon bo‘lmaydigan narsa emas, balki vositadir.