|
Ichki nafas olish to’qimalarda kislorod ishtirokida yuz beradigan kimyoviy jarayon bo’lib, buning natijasida organizm uchun kerakli energiya ajralib chiqadi. Biologik oksidlanish ancha murakkab jarayon bo’lib, bunda bir qator oksidlanish — qaytarilish fermentlari ishtirok qiladi. Oksidlanish jarayoni oksidlanuvchi moddadan maxsus ferment— degidrogenaza orqali vodorodning ajralishidir.
Kislorod tarkibida temiri bor to’qima pigmenti — sitoxrom orqali faollantiriladi. U kislorodni maxsus fermentlar—oksidazalar ta’sirida biriktiradi, xolos. Oksidlanish natijasida suv, karbonat angidrid hosil bo’ladi. Keyingi vaqtda aniqlanishicha oksidlanish natijasida ajraladigan energiya ATFning qayta sintezi uchun sarflanar ekan. ATF esa organizmda yuz beradigan turli—tuman fiziologik jarayonlar uchun energiya manbai bo’lib hisoblanadi.
Alveola pufagida gazlar almashinuvi asosan qon bilan shu pufaklardagi gazlarning parsial bosimiga bog’liqdir. Agar alveolada kislorodning parsial bosimi 102 mm simob ustuniga teng bo’lsa, alveolaga ozib keladigan qonda bu bosim 40 mm simob ustuniga teng. Karbonat angidridning qonda miqdori alveola pufagidagi havo tarkibidagidan 47 mm simob ustun oshiqligi uchun, u ajralib chiqadi.
Organizm tomonidan kislorodning o’zlashtirilishi.
9.4 Nafasni boshqaruvi. Nafasning yoshga oid xususiyatlari va gigienasi. Xonadonlarda havoga qo’yiladigan gigienik talablar.
Nafas olishning boshqarilishi. Nafas olish jarayoni uzunchoq miyadagi markazlar orqali nerv va gumoral yo’l bilan boshqarib turiladi. Nafas olish markazini boshqaruvchi neyronlar guruhi uzunchoq miyada joylashgan bo’lib, uning buzilishi nafasning tustalishiga olib keladi. Nafas olish markazi ikki—inspirator va ekspirator qismlardan iboratdir.
Inspirator qismning qitiqlanishi nafas olishni yuzaga keltiradi. Ekspirator qismning qitiqlanishi nafas chiqarishni yuzaga keltiradi.
Nafas olish boshqarishida Varoliev ko’prigidagi maxsus markazlar faoliyatiga ham bog’liq. Nafas olish va chiqarish jarayonlarning avtomatik almashinishi undagi moddalar almashinuv jarayonlarga bog’liq.
Nafas olish markazidan boshlangan ritmik impulslar efferent nerv tolalari orqa miya orqali o’tib diafragma pardasi yonida va qovurga aromotoneyronlarga yetib borib, nafas olish va chiqarish jarayonlarini ta’minlaydi.
Bundan tashqari, nafas olishning tez yoki sekin bo’lishi qon tarkibida kislorod va karbonat angidridning qanchalik oz yoki ko’pligiga ham bog’liq. Bu yo’l bilan nafas olishning idora qilinishi—gumoral boshqarilish deyiladi. Qon tarkibida oz bo’lsada karbonat angidrid konsentratsiyasining oshishi nafas olish markazining qitiqlanishini kuchaytiradi va oqibatda nafas olish tezlashadi, aksincha qonda kislorodning oshib ketishi nafas olish tezligini susaytiradi. Yana aorta ravog’i va uyqu artyeriyasi devorlarida joylashgan xemoretseptorlar ham qon tarkibida karbonat angidrid ko’payishi bilanoq qitiqlanib, nafas olish markazining qo’zg’alishiga sabab bo’ladi.
Qon tarkibidagi har xil mediatorlar, jumladan, adrenalin, noradrenalin va asetilxolin o’z navbatida nafas olish markaziga ta’sir etib, nafas olish harakatlarini kuchaytirib yuboradi.
Adashgan nerv shoxchalari orqali nafas olish markaziga doimiy sur’atda affyeryent impulslar borib turadi, nafas olish paytida borgan impulslar nafas olish harakatini tormozlanishiga olib kelsa, nafas chiqarish vaqtida borgan impulslar nafas chiqarish jarayonini tormozlanishiga olib keladi.
Nafas olish markazi tananing boshqa qismlaridan borgan impulslarga ham javob beradi (tormozlanish yoki qo’zg’alish bilan).
Masalan, ammiak hidini hidlash natijasida burun —tomoq yo’lidagi retseptorlar qitiqlanib, nafas olish harakatining tormozlanishiga olib keladi. Qovurg’alararo muskullar va qorin muskullaridan boradigan impulslar nafas olish markazi ishiga eng faol ta’sir ko’rsatuvchi impulslar hisoblanadi. Shuning uchun ham qorin muskullariga berilgan kuchli zarba ma’lum vaqt oralig’ida nafas olishni to’xtatib, hushdan ketishga olib keladi.
Nafas olish harakatlari bosh miya yarim sharlar po’stlog’i tomonidan umumiy nazoratga olinib, shartli reflektor yo’l bilan boshqarilib boriladi. Shartli reflyektor yo’l bilan nafas olishning boshqarilishiga ixtiyoriy ravishda nafasning olish va chiqarishlar tezligini va chuqurligini o’zgarishini misol qilib olishimiz mumkin.
Yosh bolalarning nafas olish a’zolari katta odamlarnikiga qaraganda ham morfologik jihatdan, ham funksional jihatdan birmuncha zaifroq bo’ladi. Masalan, endi tug’ilgan bolalarning burun orqali nafas olishi bu yerdagi teshikning kichikligi, yo’lning zaifligi uchun juda yuzaki bo’ladi. Burun bo’shlig’ida ko’plab shilliq moddalar ishlab chiqarilib, ular muhit sharoitining ozmuncha o’zgarishi bilan bitishi mumkin va oqibatda nafas olish og’irlashib qoladi. Burundan boshlangan nafas yo’llari 4 — 5 yoshda shakllanib, 13—14 yoshda katta o’zgarishlarga uchraydi. Chunonchi jinsiy taraqqiyotning boshlanishi bilan qiz va o’gil bola hiqildoqlari bir—biridan hajm jihatdan katta—kichikligi bilan farq qiladi, o’gil bolalarda u kattalashib, tovush chiqaruvchi pardalari ancha yug’onlashadi. Traxeyalar ham endi tug’ilgan bolalarda voronkasimon bo’lib, kalta va nozik bo’ladi. 6 zaftalik va 14-16 yoshlik bolalarda traxeya ancha tez o’sadi. Bronxlar ham yangi tug’ilgan bolalarda kam taraqqiy etgan bo’lib, birinchi yosh va jinsiy yetilish davriga kelib tez taraqqiy etadi.
Yoshning oshib borishi bilan o’pka ham taraqqiy etib boradi. O’pkadagi asosiy o’zgarishlar alveola pufaklarining yil sayin ko’payib va kengayib borishidir. Agar endi tug’ilgan bolalarda 0,07 mm diametrga ega bo’lsa, katta odamlarda 0,2 mm ga teng. Agar endi tug’ilgan bolalarda o’pka yuzasi 6m² ga teng bo’lsa, 17 yoshli bolalarda 90 m² ga yetadi. O’pka hajmi esa bu orada 20 marta oshadi.
Bola yoshining oshishi bilan nafas olish muskullari ham rivojlana boshlaydi. Bunday o’zgarish ayniqsa jinsiy yetilish davrida kuchli bo’ladi.
Endi tug’ilgan bolalarda asosiy nafas olish muskuli diafragma muskuli hisoblanadi. Shuning uchun ham ularda qorin bilan nafas olish rivojlangan bo’ladi. 1—3 yoshdan boshlab qovurg’alar aro muskullar rivojlana boshlaydi va 7 yoshga kelib ular shiddatli holda ishlaydi va oqibatda ko’krak bilan nafas olish vujudga keladi. 14—17 yoshlarga kelib ug’il va qiz bolalarda nafas harakatlarining o’ziga xos tomonlari shakllanadi. Jumladan, qiz bolalarda ko’krak bilan nafas olish ustunlik qilsa, ugil bolalarda qorin bilan nafas olish rivojlanadi. Demak, qizlarda ko’krak muskullari ko’proq nafas harakatlarda ishtirok etsa, o’gil bolalarda esa diafragma va qorin muskullari.
Nafas olish a’zolari faoliyatida biz ko’rgan anatomik o’zgarishlar oqibatida nafas olish tezligi, o’pkaning tiriklik sig’imi, nafas olish chuqurligi birmuncha o’zgaradi.
8- jadvalda har xil yoshdagi bolalarda nafas olish chuqurligi aks ettirilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
