L. R. Ayra pety a n s, A. A. P u L a t o V v o L e y b o L nazariyasi va

jarayonida
  m ashqlarning  aksariyaí 
foiz
i 
bolalam ing  jism oniy  va  funksional  tayyorgarligini  shakllantirishga 
qaratilgan  boMishi  kerak,  qolgan  qismi  esa  texnik-taktik  malakalarini 
o'zlashtirishga  moMjallangan  bo‘lishi  muhim  shartlardan  biridir.  Bu 
bosqichda  turli  harakatli  o‘yinlar,  shu  jum ladan  voleybol  o ‘yiniga 
ixtisosiashtirilgan  harakatli  o ‘yin!ami  q o‘llash  tayyorgarJik  jarayonini 
samarali  tashkii  qilishga  yordam  beradi.  Bunday  harakatli  o‘yinlar 
o'rgatish  va  takomillashtirish  jarayonining 
barcha  bosqichlarida 
qo‘llanÍlishi  m aqsadga muvofiq.
Takomillashtirish 
bosqichida 
asta-sekin 
um um iy 
jismoniy 
mashqlar  foizi  qísqartiriladi,  maxsus jism oniy  m ashqiar va  texnik-taktik 
mashqlar foizi  esa  ancha  ortadi.  M ashqlarning  hajmi  biroz  kamaytirilib, 
shiddati va qaytarilish soni  oshirilib boríladi.
Ko'nikm alam i  mukammallashtirish  (m ustahkam lash)  bosqichida 
mashqlami  ijro  etish  shiddati  musobaqa  darajasiga  yetkazilishi  lozim. 
Bu  bosqichda  aksariyat  musobaqa  mashqlari  turli  o ‘yin  vaziyatlariga 
mos  ravishda  q o‘llanilishi  katta  ahamiyatga  ega.  Har  bir  o ‘yin 
malakasini  (to‘pni  kiritish,  uzatish,  to'siq   qo ‘yish,  qabul  qilish,  zarba 
berish)  turli  usullarda  ijro  etishga  o ‘rgatish,  m asalan,  zarba  berishning 
o ‘ng va chap  qo‘lda  nisbatan  bir  xilda  bajara  olish  o ‘yin  malakalarining 
ijro etish doirasini  kengaytiradi  va harakat zaxirasini  boyitadi.
0 ‘rgatish  va  takomillashtirish  jarayonida  o 'y in   malakalarini  uzoq 
vaqt  davomida  jism oniy,  texnik-taktik  jihatdan  tez,  kuchli,  chaqqon, 
aniq  va  vaziyatga  mos  samarali  ijro etilishini  ta’m inlash  uchun  aksariyat 
hollarda  mashqlar  charchash  asoratlari  m avjud  hollarda  bajariladi. 
Lekin,  bunday  m ashg‘ulotlar  nihoyatda  ehtiyotkorlik  bilan  qo‘llanil¡shi 
darkor.  Chunki,  m e’yoridan  ortiq  yuklam a  (nagruzka)  bola  organizmini 
zo'riqishga,  jarohat  olishga  yoki  patologik  holatlarga  duchor  qilishi 
mumkin.
Yosh  voleybolchilami  tayyorlashda  ularni  psixologik  sifatlarini 
ham  parallel  tarzda  shakllantira  borish  m uhim  aham iyat  kasb  etadi. 
M a’lumki,  voleybol  o ‘yinida  yoki  o ‘yinning  ayrim   vaziyatlarida 
muvaffaqiyatga  erishish  barcha  sifat,  m ahorat  va  qobiliyatlarni  yuqori 
taraqqiy  etganligi  bilan  bir  qatorda  tez  fikrlash,  tahlil  qilish,  farqlay 
bilish,  to‘g ‘ri  baholash,  diqqat,  xotira,  oldindan  sezish  (ansipatsiya),

---

iroda,  zukkolik  ham da  «ayyorlik»  xislatlarining  shakllangan  bo‘lishini 
talab qiladi.
Iste’dodli  y osh  voleybolchilam i  tayyorlash  samaradorligi  ko‘p 
jihatdan  sport  to ‘garaklari  va  sport  maktablariga  qabul  qilishda  tanlov 
jarayonini  m aqsadga m uvofiq tashkil qilishga bog‘Hq bo‘ladi.
«Tanlov»  — k o ‘p  yillik jarayon  boMib,  o ‘z   ichiga  dastlabki  tanlov, 
qayta tanlov  (guruhdan guruhga o'tkazishda saralash),  o'yin  funksiyalari 
bo‘yicha  tanlov  o ‘tkazish,  jam oa  tarkibiga  tanlov  asosida  qabul  qilish 
kabi bosqichlam i  kiritadi.
0 ‘quv-trenirovka  jarayonida  murabbiy  o ‘z  rahbarligi  ostida 
shug‘ullanayotgan  turli  yoshga  mansub  guruh  a’zolari  tarkibidan 
qobiliyatli,  boshqalarga  o 'rn ak   bo‘ladigan  bolalarni  tanlab  olishi  va 
ulam i  o ‘ziga  faol  yordam chi  qilib  tayyorlashi  nafaqat  m ashg‘u!otlar 
samaradorligini  oshiradi,  balki  sport  intizomi,  umuman  ta ’lim-tarbiya 
jarayonini  m aqsadga  muvofiq  tashkil  qilishga  yordam  beradi.  Ushbu 
masalaning  yan a  bir  ahamiyatli  joyi,  y a’ni  yordamchi  faollar  joyi 
shundaki,  yordam chi  faollar  ommaviy  voleybolni  tashkil  qilishda, 
iste’dodli  bolalam i  izlab topish,  turar joylarda -  mahallalardagi bolalarni 
voleybolga  ja lb   qilish,  m usobaqalar  tashkil  qilish,  m e’yoriy  mashq- 
testlarini  ham da  «Alpom ish»  va  «Barchinoy»  testlarini  qabul  qilishda 
alohida o ‘rin egallaydi.
Har  bir  m urabbiyni  sport  to‘garagi  va  sport  maktablarida  o'qu v- 
trenirovka  jarayonini 
m aqsadga  muvofiq 
tashkil 
qilishi 
uchun 
shug‘ullanuvchi  bolani  ta’lim  olayotgan  m aktabi,  o ‘qituvchi!ari  va  ota- 
onalari  bilan  ham korlikda  ishlashi  muhim  aham iyat kasb  etadi.  Chunki, 
murabbiy  m ashg‘ulotlarni  samarali  olib  borishi,  shug‘ullanuvchi 
bolaning  m ashqlarni  o'ziashtirishi,  uni  mahoratini  shakllanishi  shu 
bolani  m aktab  va  uydagi  ahvoli,  kayfíyati,  dunyoqarashi,  qiziqishi 
hamda xislat va boshqa om illarga bogMiqdir.
M a'lum ki,  sh u g ‘ullanuvchi  bolani  o ‘quv-trenirovka  jarayonida 
mashqlarni  ongli  tushungan  holda  ijro  etishi,  yuklamani  qanday  ijro 
etayotganligini  sezishi,  malaka  va  ko‘nikmalami  hamda  o ‘yin  sirlarini 
mukammal  o ‘zlashtira  olishi  ko‘p  jihatdan  uning  nazariy-intellektual 
tayyorgarligiga ham   aloqadordir.  Demak,  har bir murabbiy  o‘z rahbarligi 
ostida shug‘ullanayotgan  bola haqida  barcha  m a’lumotlarga ega b o lish i, 
shu  bolani  nafaqat  m alakali  sportchi  qilib  yetishtirishga  yordam  beradi, 
balki  m a’naviy-m adaniy jihatdan yetuk inson  qilib tarbiyalashda  muhim 
гоГ  o‘ynaydi.

---

Shug'ullanuvchi  bolalami  yoshi,  o ‘rgatish  va  takom illashtirish 
bosqichi  hamda  guruhlam ing  nomiga  qarab  nazariy  va  amaliy 
mashg‘ulotlarga  ajratilgan  o ‘quv  soatlari  «pastdan»  «yuqoriga»  qarab 
taqsimianadi.
S oglom lashtirish  va  dastlabki  tayyorgarlik  guruhlarida  umumiy 
jism oniy  tayyorgarlik  eng  ko‘p  soatlar  hajmini,  m axsus  jismoniy 
tayyorgarlik -  kamroq, texnik -  yana kamroq va eng kam  so atlar hajmini 
taktik  tayyorgarlik  egallaydi.  Keyingi  guruhlarda  m ash g 'u lo tlar  hajmi 
borgan sari  ixtisoslashuvga qarab yo'naltiriladi.  Y a’ni,  m axsus jismoniy 
tayyorgarlik  soatlar  bo‘yicha  ustun  boMadi,  texnik  va  taktik  mashqlar 
hajmi ortib boradi.
Aynan  shu  tamoyil  sport  trenirovkasining  bosqich  va  davrlarida 
qo‘Hanilishi  zarur.  Jumladan,  tayyorgarlik  davrining  um um iy  jismoniy 
tayyorgarlik  bosqichi  (1-bosqich),  maxsus  jism oniy  tayyorgarlik  (2- 
bosqich) va  musobaqaoldi  bosqich  (3-bosqich)  larida  m ash g‘ulotlaming 
hajmi  va  shiddati  sekin-asta  proporsional  o ‘zgarib  boradi.  Y a’ni,  I- 
bosqich  hajmi  ko‘p,  shiddat  esa  sekin  bo‘!adi,  2  va  3-bosqichlarda  bu 
ikki  ko‘rsatkichning  «joyi»  o ‘zgarib  boradi.  Boshqacha  q ilib   aytganda, 
musobaqa  davriga  yaqinlashgan  sari  mashqlar  hajmi  kam ayib,  shiddati 
esa 
maksimal 
darajaga  k o ‘tariladi. 
16-andozada 
voleybolchilar 
tayyorlashning  tashkiliy  shakllari,  17,18-jadvaIlarda  esa  voleybolchilar 
o ‘quv guruhlari va mashg‘ulotlar hajmi keltirilgan.
19-jadvalda  turli  yosh  guruhlariga  reja-lashtiriladigan  tayyorgarlik 
turlari va yuklam alar hajmi berilgan: