L. R. Ayra pety a n s, A. A. P u L a t o V v o L e y b o L nazariyasi va

i
К
/
$
о
37-rasm.

---

« 0 ‘yin taktikasiga o‘rgatish» 
mavzusi bo‘yicha n azo rat savoliari
1.  Y akka taktik harakatlar deganda nimani tushunasiz?
2.  G uruh v a jam o a taktik harakatlari qanday mazmundan  iborat?
3.  Taktik  harakatiarga  qanday,  qaysi  tartibda  va  qanday  vositalar 
asosida o'rgatiladi?
4.  H ujum da  qoMlaniladigan  yakka,  guruh  va  jam oa  taktik 
harakatlariga o ‘rgatish qanday tashkil etiladi?
5.  H im oyada  qoMlaniladigan  yakka,  guruh  va  jam oa  taktik 
harakatlariga o ‘rgatish qanday tashkil  etiladi?
6.  Zam onaviy  voleybolga  xos  hujum  va  himoyada  qoMlaniladigan 
jam oa taktik harakatlarini tushuntirib bering.

---

8. M U SOBAQA Q O ID A L A R I VA UNI T A S H K IL  Q IL IS H
8.1. M usobaqa  q o id alarin in g  vujudga kelishi v a shak llanishi
Voleybol  o ‘yinining  dastlabki  rasmiy  o ‘yin  qoídalari  1896-yilda 
ishlab chiqilgan.  M azkur qoidalam i ayrim bandlari  quyidagilardan  iborat 
bo‘!gan:
- maydonchaning oMchami  7,6 x  16,1  m;
- t o ‘m ing balandligi  195 sm;
- to ‘pning og ‘irligi 252-336 gr;
- o ‘yinchilar tarkibi chegaralanmagan;
-  to‘p  o ‘yinga  maydonchani  o ‘ng  tashqi  qism ida  joylashgan  lx l 
metrli  to‘rtburchak  shaklidagi  joydan  bir  oyoqda  turib  kiritilgan  va 
hokazo.
Voleybolning 
borgan 
sari 
om m aviylasha 
borishi 
va 
ishtirokchiiaming  o ‘yin  mahorati  shakllana  borishi  bilan  bir  qatorda 
m usoba qoidalari  ham o ‘zgarib, takomillashib borgan.
1900-yil - h is o b  21  ochkogacha, to‘ming balandligi  213  sm;
1912-yil -m a y d o n c h a  10,6 x  18,2 m, to‘r - 2 2 8   sm;
1917-yil -  hisob  15 ochkogacha, to‘ming balandligi  243  sm;
1918-yil - o ‘yinchilarsoni  bir ja m o a d a - 6 ta;
1922-yil - t o ‘pni  faqat 3  marta o ‘ynash, m aydoncha 9,1  x  18,2 m;
1925-yil  -   to‘p  66-69  sm.  og‘irligi  275-285  g,  m aydoncha  9 x 1 8
m;
1934-yil -  to‘r ayollar uchun 224 sm.
Qoidalar  rasmiy  holda  toMiq  1946-yilda jo riy   etilgan,  lekin  1951- 
yilga kelib Marselda FIVB  Kongressi  tomonidan tasdiqlandi.
1947-yil -  erkaklar o ‘rtasida o ‘yin  5 partiyadan  iborat.
1950-yil -  ayollar o ‘yini  5  partiyadan  iborat.
19 5 2-yil-tanaffus  I  partiyada 2  marta.
19 5 7-yil-tanaffus  1  daqiqadan  30 soniyagacha qisqaradi.
1961-yil - o ‘yinchi  almashtirish qoidasi tasdiqlandi.
1965-yil  -   to'siq  qo‘yuvchi  qayta  o ‘ynashi  (to‘pga  tegishi) 
mumkin, u qo‘llarini  raqib tomoniga o'tkazishi  m um kin.
1970-yil -  chegaralovchi  antenna ( 180 sm) jo riy  etildi.
1976-yil -  kiritilgan to‘pga to‘siq qo‘yish.

---

1984-yil  —  to ‘pni  qabul  qilishda  tanani  beldan  baland  joyi  bilan 
«tegish»  m um kin, to ‘p o ‘yinga  kiritilayotganda uni to‘sish bekor qilindi.
1988-yil  -  eng yuqori  hisob  17  gacha,  hal  etuvchi  partiya taybreyk 
tarzida, o chkolar soni  2 ta farq bo‘lguncha davom  etadi.
1992-yil  —  to ‘p  tanani  tizzadan  yuqori  barcha  joyiga  tegishi 
mumkin.
1998-yil  —  to ‘p  tanani  barcha  joyiga  tegishi  mumkin;  hisob  25 
gacha,  5  partiyada  15  gacha;  har partiyada  hisob  8 va  16  bo‘lganda 2  ta 
bir  daqiqadan  texnik  tanaffus  beriladi;  jam oalar  2  martadan  30  sek. 
tanaffus  olishlari  mum kin;  to‘p  kiritish  9  m etr  oralig‘ida  ijro  etilishi 
mumkin; «Libero»  o ‘yinchisi joriy etildi.
2008-yil  —  to ‘pni  rangi 
o'zgartirildi  (sariq-ko‘k);  to‘r  oldida 
joylashgan o ‘yinchilar to ‘rni  pastki  qismiga tegishi mumkin.
Z am onaviy  voleybol  musobaqaning  qoidalari  haqida  qisqacha 
m a’lumotlar:
-  m aydoncha 9 x l8  m, chiziqlar kengligi  5 sm;
- o ‘yin  m aydonini chegaralovchi  antennalam ing balandligi  180 sm;
0 ‘y inchilam ing  yoshi  va  jinsiga  qarab  to‘m ing  balandligi
quyidagicha b o 'lad i:
qizlar
1 3 - 1 4
1 5 - 1 6
2 m  10 sm
2 m 20 sm
ayollar
1 7 - 1 8   va 
bundan katta 
yoshdagilar 
uchun
2  m  24 sm
o ‘g ‘il  bolalar
1 3 - 1 4
2 m 20 sm
1 5 - 1 6
2 m 35 sm
erkaklar
2  m 43 sm
-  to ‘pni  aylana  uzunligi  66±l  sm,  diametri  21±0,3  sm,  og‘irligi 
270±)0g;
-  har  partiyada  6  o ‘yinchi  almashinuviga  ruxsat  beriladi.  Asosiy 
o ‘yinchi  l  m arta alm ashtirilishi va qaytib o ‘yinga tushishi  mumkin;
- o‘yin  3 yoki  5 partiyadan iborat bo‘ladi;
-  har  partiyada hisob  25  gacha,  agar 25:25  bo‘lib  qolsa  eng  yuqori 
hisob 2 ochko  farq qilguncha davom  etadi.  Hal qiluvchi  partiya taybreyk

---

tarzida  o ‘tadi  15  ochkogacha,  hisob toki  2  ochko  farq  qilguncha  davom 
etadi.
Jazo  «ayb»ga  yarasha  bo‘lishi  shart.  Bordi-yu  hakam   xatoga  yo ‘l 
qo‘ysa,  u o‘z vaqtida bu xatoni  bo'yniga olishi  kerak v a adolatni tiklashi 
zarur.
Hakam  nafaqat  o ‘yin  davom ida  o ‘z  odobi  bilan  nam una  b o‘lishi, 
balki u boshqa joylarda ham o ‘zini  tuta bilishi  kerak.
Hakamlar:
birinchi hakam (minbardagi  hakam);
- ikkinchi hakam;
- hakam-kotib;
- axborot beruvchi  hakam;
- 4 ta chiziq hakamlari;
- 6 ta to ‘p uzatib turuvchilar.
Hakamlaming  har  birini  o ‘z  vazifasi,  huquqlari,  hakam lik  qilish 
joylari  va  vositalari  mavjud.  Ularni  atroflicha  talqini  m a’ruzada  og'zaki 
va o ‘quv filmlari yordamida bayon qilinadi, tushuntiriladi.
Musobaqa  o‘yinidan  20-30  min  oldin  maydonchani,  anjom   (to‘p, 
to‘r,  maydon  chiziqlari),  hakamlami  kiyim-bosh,  tayyorgarligi,  xullas, 
o ‘yinni  o'tkazishga  nima,  kim,  qancha  kerak  bo‘lsa.  hammasining 
muhayyoligi  birinchi  hakam  tom onidan  tekshirilishi  kerak  va  zaruriyat 
boMsa ta ’minotni oshirish talab qilinishi shart.
8.2. 0 ‘y in n in g   m ohiyati va  m azm u n i
Voleybol  maxsus  maydonchaning  o ‘rtasidan  to ‘r  bilan  ajratilgan 
qismlarida 2 jam oaning to‘p  vositasida  m usobaqalashuvidan  iborat sport 
o ‘yinidir.
0 ‘yinning  maqsadi  -   to ‘pni  to‘r  ustidan  raqib  maydonchasiga 
tushirish  va  raqibning  aynan  shunday  harakatiga  y o ‘l  q o ‘ymaslikdan 
iborat.  Bunda  jam oa  to‘p  bilan  3  marta  o‘ynash  huquqiga  ega  (to‘siq 
qo‘yishdan tashqari).
0 ‘yin  to'pni  o ‘yinga kiritish  usuli  bilan  boshlanadi:  to ‘p  kirituvchi 
o ‘yinchi  zarb  bilan  to‘pni  to ‘r  ustidan  raqib  ja m o a   maydonchasi 
tom onga  yo ‘naltiradi.  T o‘p  m aydon  chiziqlari  chegarasidan  chiqib, 
yerga  tushguncha  yoki  jam oa  o ‘yinchisi  xatoga  y o ‘l  q o ‘yguncha  o ‘yin 
davom  etadi.
Voleybolda har bir o ‘yin vaziyatining natijasi, to ‘p  qaysi  tomondan 
kiritilganligidan qat’iy  nazar,  ochko bilan tugallanadi.

---

Inshootlar va uskunalar
0 ‘yin m aydoni.
0 ‘yin   maydoni  18x9  m  lik  to ‘g ‘ri  to‘rtburchak  shaklida  boMadi. 
0 ‘yin  m aydonining  yuzasi  tekis,  gorizontal  va  bir  xil  boMishi  hamda 
o 'y in ch ilar  uchun  hech  qanday  jarohat  olish  xavfini  tug‘dirmasligi 
iozim.
M aydondagi chiziqlar.
Bare ha  chiziqlam ing  kengligi  5  sm.  0 ‘yin  maydonchasini  ikkita 
yon  va  ikkita  orqa chiziqlar chegaralaydi.  0 ‘rta  chiziq  o‘yin  maydonini 
har  biri  9x9  m   o ‘lchamga  teng b o 'lg an   ikki  maydonchaga  ajratib  turadi. 
H ar  bir  m aydonchaning  hujum  chizig 'i  o ‘rta  chiziqdan  3  m  oraliqda 
bo‘lib,  5  sm   oraliqda  5  ta  15  sm  li  kesik  chiziqlar  bitan  yon  chiziqlar 
tashqarisiga davom  ettirilgan b o ia d i.
Z o n alar.
O ldingi  hujum  zonasida  2,3,4-zonalar  joylashadi.  Orqa  himoya 
zonasida  1,6,5-zonalar joylashadi.  To*p  kiritish  zonasi  9  m  oMchamga 
teng bo ‘lgan orqa chiziqning davomidir.
To‘p, to‘r  va  ustunlar 
T o‘rn in g  tuzilishi
T o 'm in g   kengligi  1  m  va  uzunligi  9,5  m  bo‘lib,  teshiklari  10x10 
sm kvad rat shaklida, qora rangli  ipdan to‘qilgan b o iis h i kerak. T o‘m ing 
yuqori  qism ida  5  sm  kenglikdagi  lenta  bo'lib,  uning  ichldan  tros 
(ustunlarga m ustahkam lash  uchun) o ‘tkaziladi.  To'rning pastki  qismidan 
shnur  o ‘tkaziladi.  T o‘m ing  ikki  tomonidan  ikki  yon  chiziqlarga 
perpendikulyar 
ravishda 
chegaralovchi 
lentalar 
joylaslitiriladi. 
Lentalam ing  kengligi  5  sm  va  uzunligi  lm   b o iad i.  T o'rning  ikki 
tom oniga  joylashtirilgan  chegaralovchi  lentalar  bilan  bir  yo‘nalishda 
ikki  antenna  vertikal  ravishda joylashtiriladi.  Antenna  diametri  10  mm, 
uzunligi  1,8  m  li  naychadan  iborat  bo‘lib,  qattiq  egiluvchan  materialdan 
tayyorlangan  boMadi.  T o‘r  o ‘rta  chiziq  ustidan  vertikal  joylashtirilishi 
kerak.
U stu n la r
T o ‘r  tortiladigaji  ustunlar  y o n   chiziqlardan  0,5-1,0  m  oraliqda 
o ‘m atiladi.  U stunlam ing  balandligi  2,55  m.  Ustunlar  yum aloq  va  tekis 
shaklda  boMib,  o ‘yinchilarga  x a v f  tug‘dirmasligi  kerak.  Ustunlar 
tortuvchi v a  taranglashtiruvchi m oslam alarsiz o‘matilishi darkor.

---

Т о ‘р
T o‘pning  ichidagi  kamerasi  rezinadan,  tashqi  qismi  tabiiy  yoki 
sintetik  charmdan  ishlanib,  o ‘zi  q a t’iy  dumaloq  shaklga  ega  bo ‘lishi 
lozim.  Uning  aylana  diametri  65-67  sm,  og‘irligi  260-280  g,  ichki 
bosimi 294,3  dan 318,82  mba yoki  gPa gacha bo‘lishi  lozim.
8.3. H akam lar va hakam lik qilish
Har  bir  uchrashuvni  hakam lar  tarkibi  boshqarib  boradi  va  bu 
tarkibga:  birinchi  hakam;  ikkinchi  hakam;  kotib;  to‘rtta  (yoki  ikkita) 
chiziq  hakamlari kiradi.
Birinchi hakam  vakolatlari
Birinchi  hakam  o‘yin jarayoni  boshlanganidan  to  yakunlanguniga 
qadar  uni  boshqarib  boradi.  U  shu  o ‘yinda  ishtirok  etayotgan  barcha 
hakam  va  o ‘yinchilarga  rahbarlik  qiladi.  Uning  qarori  hal  qiluvchi 
kuchga  ega.  Birinchi  hakam  qolgan  hakamlar  qarorini  noto‘g ‘ri  deb 
topsa,  uni  bekor  qilish  huquqiga  ega.  Agar  biror  hakam   vazifasini 
uddalay  olmasa,  birinchi  hakam  uning  vazifasini  o ‘z  zim m asiga  olishi 
mumkin.  Birinchi  hakam  chiqargan  qarom i  muhokama  qilishga  yoM 
qo‘yilmaydi.  Lekin  jam oa  sardori  iltim osiga  ko‘ra  u  o ‘z  qaroriga  izoh 
berishi  mumkin.  Birinchi hakam o ‘yindan oldin  maydon,  to ‘p va  boshqa 
uskunalar  holatini  nazoratdan  o ‘tkazadi.  Jamoa  sardorlari  bilan  qur’a 
tashlashni  uyushtiradi. 0 ‘yin davom ida faqat birinchi hakam   quyidagilar 
bo‘yicha  qaror  chiqarish  huquqiga  ega:  jam oalam i  ogohlantirish; 
jazolash;  to ‘p  kirituvchining  xatosi;  to‘p  kirituvchi  jam o a  a’zolarining 
joylashishidagi  xatosi  bo‘yicha;  to ‘p  bilan  o ‘ynash  xatolari  bo ‘yicha; 
to‘r  va  uning  ustida  ro‘y  beradigan  xatolar  bo‘yicha;  orqa  chiziq 
o‘yinchilari  va  «Libero»ni  hujum   zarbasi;  «Libero»ni  oldingi  zonadan 
yuqoridan uzatilgan to‘piga hujum  zarbasi qoMlanilganda.
Ikkinchi h akam  vakolatlari
Ikkinchi  hakam birinchi hakam   ro ‘parasidagi voleybol  ustuni  ortida 
birinchi  hakamga  qaragan  holda  tik  turib  joylashadi.  U  zaxiradagi 
o‘yinchilam i  kuzatib  turadi;  tanafifus  olish  va  o ‘yinchi  alm ashtirishga 
ruxsat  beradi;  o ‘yin  oldidan,  h ar  bir  partiya  oldidan  o ‘yinchilam ing 
maydondagi  joylashuvini  nazorat  qilib  turadi.  0 ‘yin  vaqtida  hushtak 
chaladi  va  ishora bilan quyidagilar  bo‘yicha qaror qabul  qiladi:  o ‘yinchi 
maydon  va  to‘r  ostidan  raqib  tom oniga  o‘tib  ketganda;  o ‘yinga

---

kiritilayotgan  to ‘pni  qabul  qiluvchi  jam oa  joylashuvda  xatoga  yo‘l 
q o ‘yganda;  o ‘zi  joylashgan  tom on  yaqinida  o ‘yinchi  to ‘rga  va 
chegaralovchi  antennaga  tegib  ketganda;  orqa  chiziq  o ‘yinchisi  yoki 
«L ibero»  to ‘siq  qo‘yganda;  o ‘yinchi  to‘m ing  pastki  qism iga  tegib 
ketganda.
Kotib
K otib   o ‘z  faoliyatini  yuritish  uchun  birinchi  hakam   qarshisidagi 
ustun  ortida  (ikkinchi  hakam   orqasida)  joylashadi.  K otib  quyidagi 
vazifalam i  bajaradi:  o ‘yin  bayonnom asiga  o ‘yin  va  jam o a  haqidagi 
m a’lum otlam i  yozadi;  yig ‘ilgan  ochkolar,  tanaffuslar,  o ‘yinchilam i 
alm ashtirish;  jazo  choralari,  to ‘pni  o ‘yinga  kiritish  navbatlarini  yozib 
boradi  v a  nazorat  qiladi;  yuqorida  ko‘rsatib  o ‘tilgan  vaziyatlar 
buzilganda,  ikkinchi hakam ga xabar qiladi.
C hiziq  hakam lari
C hiziq  hakamlari (4  ta  boMganda) maydonning har bir burchagidan 
1 -3   m   uzoqlikda joylashadilar va  o ‘z  chiziqlarini  nazorat qiladilar.  Agar 
o ‘y in d a  2  ta  chiziq  hakami  ishtirok  etsa,  ular maydon  burchaklaridan  1-
2  m   uzoqlikda  bir-biriga  diagonal  holatda  joylashadilar.  U lar  yon  va 
o rq a  chiziqlam i  o ‘z  tom onlaridan  nazorat  qiladilar.  C hiziq  hakamlari 
qoMlaridagi  bayroqchalami  harakatlantirib,  quyidagilam i  ifodalaydilar: 
to ‘p   m aydonga  yoki  chiziq  ustiga  tushsa,  bayroqni  pastga  (maydonni 
k o ‘rsatib )  tushiradilar;  to ‘p  m aydon  tashqarisiga  tushsa  yoki  chegara­
lovchi  antenna tashqarisidan  o ‘tsa,  bayroqni yuqoriga ko‘taradilar.
V oleybol  qoidalarining  barchasini  ushbu  kitobda  yoritish  mumkin 
em as,  lekin  biz eng asosiy  holatlar ustidagina to 'x tab  o ‘tdik.  Yuqoridagi 
m aterialni  o ‘zlashtirishda  «V oleybolning  rasmiy  qoidalari»  qo ‘llanma- 
sidan  foydalanish zarur boMadi.
V oleybol  bo‘yicha  m usobaqalar  o‘q uv-m ashg‘ulot  ishlarining 
asosiy  qism idir.  Ular  m ashg‘ulotlardagi  jism oniy,  texnik,  taktik  va 
psixolog ik 
tayyorgarlik 
sam arasini 
ko‘rsatib 
beruvchi 
yakuniy 
k o ‘rsatkich  bo‘lib  ham  hisoblanadi.  M usobaqalar tasdiqlangan  taqvimiy 
reja asosida o ‘tkaziladi.
S port  musobaqalari  sportchini  tarbiyalashda  katta  o ‘rin  tutadi. 
V oleybol  bo‘yicha  m usobaqalar  oldiga  qo‘ygan  vazifalariga  ko‘ra 
quyidagi  turkum larga  boMinadi:  chempionatlar,  kuboklar,  saralash  va 
yordam chi  musobaqalar (tayyorlov,  nazorat va boshqalar).
C hem pionat  va  kubok  m usobaqalari  -   eng  asosiy  musobaqalar 
boMib,  bu  musobaqalarda  eng  kuchli  jam oalar  aniqlanadi.  Bu

---

musobaqalar  ko‘lami  turlicha  bo‘ladi:  jahon,  qit’a,  mamlakat,  viloyat; 
shahar miqyosidagi va boshqalar.
Saralash  musobaqalari  o ‘z  maqsadi  va  vazifasiga  ko‘ra  asosiy 
m usobaqalam ing keyingi  bosqichiga chiqish  yoki  malakali  o ‘yinchilam i 
ma’lum bir jam oa tarkibiga qabul qilishni nazarda tutadi.
Yordamchi  musobaqalar tarkibiga quyidagilam i  kirgizish  mum kin: 
ko‘rgazmali  musobaqalar  voleybolni  om maviylashtirish  va 
targ‘ib  qilish  maqsadida  tashkil 
etiladi. 
Ular  om m aviy 
sport 
bayramlarida, o ‘quv yurtlarida, tashkilot va korxonalarda o ‘tkaziladi.
-  qisqartirilgan  musobaqalar  (blits  tum irlar)  g‘olibni  aniqlash 
uchun  qisqartirilgan  partiyalar  bilan  o ‘tkaziladi.  Bunday  m usobaqalar 
bayram kunlarida,  sport mavsumlarining ochilishida tashkil qilinadi.
-  tasn if  musobaqalari  -   sport  tayyorgarligi  darajasini  aniqlash  va 
sport tasniflarini (razryadlar) berish m aqsadida tashkil qilinadi.
-  tenglashtiruvchi  musobaqalaming  asosiy  vazifasi  kuchli  raqib 
jam oasi  bilan  uchrashishga  imkon  berish  y o ‘li  bilan  kichik  tasnifdagi 
sportchilam ing o ‘sishini rag‘batlantirishdan iborat.
- 
nazorat  va  tayyorlov 
m usobaqalari  jam oa 
va 
alohida 
o‘yinchilam ing  oldindagi  rasmiy  m usobaqalarga  tayyorgarlik  holatini 
aniqlash  maqsadida o ‘tkaziiadi.
M ashg‘ulot  jarayonida  tayyorlov  va  nazorat  musobaqalari  katta 
o ‘rinni egallaydi.
Yordamchi 
musobaqalar 
asosan 
tayyorlov 
va 
m usobaqa 
davrlarining  yarm ida  rejalashtiriladi.  Tanlov  va  asosiy  m usobaqalar 
ko‘pincha  bir yilda  2-3  marotaba  o ‘tkaziladi.  Turli  xil  m usobaqalam ing 
ahamiyati va o‘m i  ko‘p yillik tayyorgarlik bosqichiga bog‘liq bo‘ladi.
Shunday  qilib,  boshlang‘ich  bosqichlarda  faqat  tayyorlov  va 
nazorat musobaqalari rejalashtiriladi  va o ‘tkaziladi.
Sportchilar  malakasining  o ‘sib  borishga  qarab,  keyingi  ko‘p  yillik 
tayyorgarlik  bosqichida  musobaqalar  soni  ortib  boradi,  m usobaqa 
davriga 
tanlov 
va 
asosiy 
m usobaqalar  kiritiladi. 
M usobaqalar 
sportchining  tayyorgarlik  darajasining  asosiy  nazorat  shakli  bo‘libgina 
qolmay,  balki sport mahoratini takom illashtirishning zarur omilidir.
M usobaqalam i  rejalashtirganda 
tayyorgarlikning  o ‘ziga  xos 
xususiyatlariga  alohida e’tibor qaratish  lozim.  Birinchidan,  m usobaqalar 
shunday  tanlanishi kerakki,  ulaming y o ‘nalishi,  qiyinchilik darajasi  ko ‘p 
yillik  tayyorgarlikning  tuzilishi,  vazifasi  bilan  qat’iy  m os  kelsin. 
Ikkinchidan,  agar  sportchi  uni  o ‘zining  jism oniy,  texnik-taktik  va 
psixologik  qobiliyatiga  qo‘yilgan  vazifalam i  yecha  oladigan  bo ‘lsa

---

m usobaqalarga  ja lb   qilsin.  Uchinchidan,  m usobaqa  va  m ashg‘ulot 
amaliyotini  rejalashtirish  kerak,  ayniqsa,  tayyorgarlik jarayoni  samarati 
am alga  oshishi  va  sportchi  tanlov  hamda  asosiy  musobaqalarda  o ‘z 
im koniyatini  ochib  berishi  zarur.  To‘rtinchidan,  m usobaqalar  dasturi  va 
qatnashuvchilar tarkibi  kuchli  raqobat muhitini ta ’m inlashi kerak.
«M usobaqa qoidalari va uni tasbki! qilish» 
m avzusi bo‘yicha  nazorat savoliari
1. Maydon, to ‘r,  antena va to‘pning o ‘lchamlari.
2 . 0 ‘yin usullarini  ijro etishdagi xatolar.
3.  Hisobni  olib  borilishi,  partiyalarda  va  partiyalar  oralig‘ida 
beriladigan tanaffuslar.
4.  H akam lam ing vazifalari va ular tomomdan  xatolam i  imo-ishora 
bilan  ko‘rsatilishi.
5.  Musobaqa N izom i  va uni tashkil qilish tartibi.
6.  M usobaqani  tashkil  qilish  tizimlari  aylanm a,  chiqib  ketish  va 
aralash tizim lar mohiyati.
7.  M usobaqa q o id alarim n g o ‘zgartirilishi sababtari.

---

9.1. Darsning m aqsadi va vazifalari
Jismoniy  tarbiya  va  sport  millat  genofondini  shakllantirish  v a 
barkamol  avlodni  tarbiyalashda  kafolatli  om il  sifatida  borgan  sari 
o ‘quvchi yoshlam ing kundalik turmush tarziga  singib bormoqda.
1999-yil  27-maydagi  Vazirlar  M ahkam asining  « 0 ‘zbekistonda 
jismoniy  tarbiya  va  sportni  yanada  rivojlantirish  chora-tadbirlari 
to ‘g ‘risida»gi  271-sonli  Qaroriga  binoan  ta’lim  m uassasalarida jismoniy 
tarbiya darslari hajmini  oshirilishi, «Umid nihollari»,  «Barkamol avlod», 
«Universiada»  kabi  3  bosqichli  musobaqalar  tizim ini  tatbiq  etilishi, 
«Alpomish» 
va  «Barchinoy»  test  sinovlarining  joriy  qilinishi, 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.A .K arim ovning  « 0 ‘zbekiston 
bolalar  sportini  rivojlantirish  jam g‘armasini  tuzish»  va  shu  masala 
bo‘yicha  Vazirlar  Mahkamasining  maxsus  qarori  kabi  konseptual 
hujjatlar  ushbu  sohani,  ayniqsa  yoshlar  o ‘rtasida  yanada  jadalroq 
ommaviylashtshiga  keng  huquqiy  va  m oddiy-texnik  imkoniyatlami 
ochíb bermoqda.
0 ‘rta um um ta’lim maktab, akademik litsey v a kasb-hunar kollejlari 
o ‘quv  rejalari  tarkibiga  mustaqil  fan  sifatida  kiritilgan  voleybol  darsi 
o ‘quvchi  yoshlam ing  jismoniy  va  funksional  imkoniyatlarini  oshirish, 
sog‘lig‘ini  mustahkamlash,  hayotiy  zarur  m alakalam i  shakllantirish, 
maxsus  sifatlami  tarbiyalash,  texnik-taktik  v a  o ‘yin  malakalariga 
o ‘rgatish  m a’naviy-madaniy,  axloqiy  va  psixologik  xislatlami  kamol 
toptirishda o ‘ta muhim  ahamiyatga egadir.
Jismoniy  tarbiya  darsining  asosiy  m aqsadi  «jismoniy  madaniyat» 
va  uning  tarkibiy  yo‘nalishlari  (jismoniy  tarbiya,  sport,  jismoniy  va 
funksional  tayyorgarlik,  jismoniy  sifatlar  va  hokazo)  haqida  dastlabki 
bilim  berish,  hayotiy  zarur  harakat  m alakalari  va  ko‘nikmalami 
shakllantirish,  asosiy  jismoniy  sifatlami  tarbiyalashdan  iborat.  0 ‘z 
salomatligi  va jism oniy  qudratini  m ustahkam lash  o ‘quvchi  yoshlam ing 
nafaqat  shaxsiy  ishi,  balki  bu  mas’uliyat  ulam ing  jam iyat  oldidagi 
burchi  ekanligini  ongiga  singdirish  o‘qituvchi  tom onidan  hal  etiladígan 
muhim  masalalardan  biri  bo‘lishi  lozim.  Ushbu  m aqsadga  erishish  yosh 
avlodni  «katta»  hayotga  tayyorlash,  boHajak  kasbiy  faoliyatni  samarali

---

tashkil  qilish,  turm ush  qiyinchiliklarini  yengib  o ‘tish  va  0 ‘zbekiston 
Qurolli  Kuchlari  safida  harbiy  xizmatni  sh araf  bilan  ado  etish 
imkoniyatini yaratadi.
Jism oniy  tarbiya  darsining  vazifalari  yuqorida  qayd  etilgan 
maqsadlardan  kelib  chiqqan  holda sog'liqni  mustahkam lash, umumiy  va 
maxsus  jism oniy 
sifatlam i 
rivojlantirish, 
muayyan 
sport 
turi 
(voleybol)ga  xos  harakat  malakalari  texnikasiga  o ‘rgatish  hamda  sport 
mtizomini  shakllantirish,  raqibini  hurmat  qilish  hissiyotini  uyg'otish, 
iroda, diqqat va sezgirlik kabi xislatlami tarbiyalashdan  iborat.
9.2. D arsn in g  tuzilishi v a  m azm u n i
Voleybol  b o ‘yicha  o ‘tkaziladigan  jism oniy  tarbiya  darsi,  shu 
jum ladan voleybol  darsi  3  qismdan tashkil  topadi.
1  qism   -   tayyorlov  10-12  daqiqaga  teng  bo ‘lib,  o ‘z  ichiga  sinfni 
tashkil  etish  (saflanish,  navbatchi  o‘quvchini  o ‘qituvchiga  davomat 
haqida  axborot  berishi,  dars  vazifalari  bilan  tanishtirish),  s a f mashqlari, 
umumiy  va  m axsus  mashqlam i  kiritadi.  Darsni  tayyorlov  qismida 
beriladigan  m ashqlar  shu  darsni  m aqsad  vazifalarini  yechishga 
qaratilgan  bo‘lishi  lozim.  Tayyorlov  m ashqlari  tana  muvozanatini 
saqlash,  qaddi-qom atni  shakllantirish.  yurish,  yugurish,  sakrash,  kuch, 
tezkorlik, 
chaqqonlik, 
chidamkorlik  va 
egiluvchanlik 
sifatlarini 
tarbiyalashga  moMjallanadi.  Darsning  tayyorlov  qismi  o ‘quvchi!ar 
organizmini  «qizitish»  va  uni  funksional  jihatdan   shu  darsning  asosiy 
qism iga tayyorlashdan  iborat.  Darsning  ushbu qism ini o ‘tkazish  shiddati 
dastlab  sekin-asta  oshirilib,  shu  qismni  o‘rtasidan  yana  sekinlashtirilishi 
kerak.
Asosiy  q ism   30-35  daqiqa  davom  etadi.  M azkur  qismda  darsni 
asosiy  m aqsad  va  vazifalari  yechiladi. 
Texnik-taktik  malakalar 
o ‘zlashtiriladi.  B uning  uchun  o'rganiladigan  o ‘yin  malakalariga  oid 
taqlid  va  to‘p  bilan  bajariladigan  m ashqlar  qoMlaniladi.  M aiakalarga 
o ‘rgatish  va  ulam i  shakllantirish  yakka  tartibda  yoki  kichik  guruhlar  va 
barcha  o ‘quvchilar  ishtirokida  amalga  oshiriladi.  Bu  qismda  o ‘rgatish 
jarayoni  sekin  shiddatda,  takomillashtirish  jarayoni  esa  katta  tezlikda 
kechishi  lozim.
Y a k u n iy  q ism   3-5  daqiqa  davom  etadi.  B u  qismning  maqsadi  o ‘ta 
sekin  shiddatda  ijro  etiiadigan  mushaklami  bo ‘shashtiruvchi  va 
taranglashtiruvchi  m ashqlar  hamda  milliy  harakatli  o ‘yinlar  yordamida

---

charchoqni  bartaraf etish,  organizmning  funksiyalari  va  ish  qobiliyatini 
tikiashga qaratiladi.
Dars  davomida  jism oniy  sifatlarni  tarbiyalash,  harakat  (texnik- 
taktik)  malakalari  texnikasiga  o ‘rgatish  va  ularni  takomillashtirish  turli 
pedagogik  uslublar  yordamida 
amalga 
oshiriladi. 
Bu  uslublar 
quyidagilardan iborat:
- tushuntirish;
- ko‘rsatish (namoyish etish);
- muayyan  malakani qismlarga bo'lib o ‘rgatish;
- malakani to‘liq holda sekin va katta tezlikda o ‘rgatish;
- qaytarish;
- o ‘yin uslubi;
- musobaqa uslubi va hokazo.
0 ‘rgatish jarayonida,  bundan  tashqari,  rag ‘batlantirish  va jazolash. 
ishontirish  kabi  usullar ham o ‘rin oladi.
Har  bir  uslubni  qo‘llashda  o ‘ziga  xos  vositalar  (mashqlar)dan 
foydalaniladi.
Voleybol  bo‘yicha  o‘tkaziladigan jism oniy  tarbiya  darsi  yakunida, 
aksariyat  hollarda,  o ‘quv  o‘yini  o ‘tkaziladi.  Bunday  o ‘yinlam i  o ‘tkazish 
davomida  o ‘yin  qoidalarini  o ‘zlashtirishga  va  hakam lik  qiiish  sirlarini 
o ‘rgatishga alohida e’tibor qaratiladi.
0 ‘rgatish  va  takomillashtirish  jarayonida  beriladigan  vazifa,  shu 
jumladan 
qoMlaniladigan 
mashqlar 
«oddiydan 
murakkabga», 
«o‘tilganidan  o ‘tilmaganiga»  va  «yengilidan  o g ‘iriga»  (nagruzka 
jihatidan) kabi didaktik tamoyillarga rioya qiiish shart.
9.3. D arsni  re ja la sh tirish  va  o ‘tk a z ish  ta rtib i
Darsning  sifati  va  samaradorligi  nafaqat  o ‘qituvchining  mahorati 
hamda  tajribasiga  bog‘liq,  balki  uni 
m uayyan  darsga  qanday 
tayyorgarlik ko‘rishiga ham bogMiqdir.
Darsga 
tayyorgarlik 
ko‘rish 
quyidagi 
tadbirlam i 
amalga 
oshirishdan  iborat:
- dars jarayonini loyihalash (rejalashtirish);
- darsni  samarali  va sifatli o ‘tkazish  m odelini  ishlab chiqish;
- darsning foydali  zichligini ta ’minlash imkoniyatlarini aniqlash;
- o‘quvchilar tarkibidan yordamchilar tayinlash;

---

•  tayyorlangan v a tasdiqlangan  dars  bayonnomasini  ko‘rib chiqish, 
agar  zaruriyat  b o ‘lsa,  o 4zgartirish  kiritish  (dars  bayonnomasi  ilova 
qilingan);
-  o ‘q u vchilar  tom onidan 
bilim, 
m alaka  va  ko‘nikm alam i 
o'zlashtirish darajasini  aniqlash (baholash) m ezonlarini ko ‘rib chiqish;
-  dars  o ‘tk azish joyi,  foydalaniladigan  asbob,  anjom  va  uskunalar 
tayyorligini k o ‘zdan  kechirish;
- darsdan s o ‘ng navbatdagi dars qanday fandan ekanligini aniqlash;
-  o ‘q ituvchining  o ‘z  tashqi  qiyofasi  va  sport  kiyimiga  e ’tibor 
berishi;
-  m uayyan  darsda  ishtirok  etadigan  s in f o ‘quvchilarining jism oniy 
va funksional  im koniyatlarini  e’tiborga olish.
Bundan  tashqari,  o ‘qituvchi  quyidagi  rejalashtiruv  hujjatlari  bilan 
qurollangan  bo‘lishi shart:
- ta’lim standarti va klassiflkatori;
-  o ‘quv  dasturi  boMimlari  bo‘yicha  yillik  o ‘quv  soatlarining 
taqsimlanish rejasi;
- sinflar,  chorak lar va darslar bo‘yicha yillik reja-jadvali;
- choraklar b o ‘yicha o ‘quv materiallarini taqsimlanish jadvali;
- dars  m avzulari  aks ettirilgan chorak  ish rejasi;
- dars  bayonnom asi;
- sin f ju m aii.
Darsni  yu qori  saviyada  o ‘tkazish,  dars  davomida  o‘quvchiIar 
faolligini  ta ’m inlash,  beriladigan  vazifa,  ko‘rsatm a va  mashqlar  ijrosiga 
ularni  ongli  yondoshishlariga  erishish, jism oniy  tarbiya  darsiga  mehr  va 
hurmat uyg‘otisli o ‘qituvchining nafaqat kasbiy  mahorati va sifatli  ishlab 
chiqilgan  dars 
bayonnom asiga,  balki  uning  shaxsi  va  insoniy 
fazilatlariga ham  bevosita bog‘liqdir (7-jadvaI, 5  va 6-andozalar).

---

NAM UNAVIY D A R S B A Y O N N O M A SI S H A K L I
«TA SD IQ LA Y M A N »
0 ‘qu v  ishlari  bo‘y ich a d ire k to r m uovini
_________________ /Ikrom o v А .Т./
« 
»_______________ 2011-yil
7 -sin f 
0
‘qu v ch ilari uch un
3-sonli d a rs  bayonnom asi
Dars vazifalari:
1
.
2
.
3.
Dars
o'tkazish
ioyi:
Aniomlar:
D a rs q ism lari
D ars m azm uni
M ashqlarni
m iqdorlash
T ash k iliy  va 
uslubiy 
k o ‘rs a tm a la r
Voleybol darsi
Maqsadi va
O'rgatish
O'rgatish
Anjom larva
vazifalari
uslubiyati
vositalari
texnik vositalar
1
_
i
Tashkiliy qism
-
Tayyorlov qismi
-
Asosiyqism
Yakuniy qism
1
Yo'qlama,
Saf,  umumiy va
Texnik-taktik
Ish qobiliyatini
mavzuni e’ton
maxsus
mashqlar
tiklash va  uy
qilish va  nazorat
mashqlar
vazifasi

---