L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

 
Tayanch ibora va iboralar. 
Ishchi pullari, zaruriy ish vaqti, rejali iqtisodiyot, bazis, ustqurma, qo‘shimcha 
qiymat, absolyut qo‘shimcha qiymat, ekspulatatsiya, sotsializm, kapitalizmni isloh 
qilish, takror ishlab chiqarish, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish. 
Nazorat va muloxaza savollari 
1.Marksizm vujudga kelishining tarixiy shart-sharoitlari nimalardan iborat? 
2.Ishchilar sinfining absolyut va nisbiy qashshoqlanishi deganda nima 
tushuniladi? 
3. Hayoliy sotsialistlar haqida tushuntirib bering. 
4. K.Marks va uning asosiy ta’limotlarini tushuntiring. 
5. Marksizmning tarixiy taqdirini tashantirib bering.
 
 
 
MAVZU 8: MARJINALIZM TA’LIMOTI VA NEOKLASSIK
IQTISODIY MAKTABLAR 
 
Reja: 
1. Marjinalizm metodologiyasi. 
2. Marjinalizmning vujudga kelishi. Avstriya maktabi. 
3.Kembridj maktabi. A.Marshalli va uning narx, ish haqi va foyda haqidagi 
nazariyalari. 
4.Amerika maktabi. J.B.Klark nazariyasi. 
5. Lozanna maktabi. Iqtisodiyotda ekonometrik usullarni qo‘llanilishi 
Marjinalizm metodologiyasi. 
19 asrning 70-yillarida klassik siyosiy iqtisod maktab o‘rniga marjinalizm 
iqtisodiy nazariyasi vujudga keldi. Marjinalizm (inglizcha – me’yorli) tadqiqotining 
predmetini me’yorli tahlil tashkil etadi. Marjinalizm iqtisodiy yo‘nalishning 
namoyandalari Fridrix Vizer (1851-1926, Avstriya maktabi), Yevgeniy Byom-Baverk 
(1851-1914, Avstriya maktabi), Alfred Marshall va boshqalar bo‘lgan. XIX asrning 
70-yillaridan boshlab klassik (mumtoz) qiymatning mehnat nazariyasida chinakam 
inqilobiy o‘zgarishlar yuz bergan edi. 
Avstriya maktabining namoyandalari, ya’ni dastlabki marjinalistlar iqtisodiyotni 
sub’ektiv-psixologik nuqtai-nazardan baholanib (ob’ektiv iqtisodiy qonunularni inkor 
etib), asosiy e’tiborni iste’mol(talab)ning tutgan o‘rniga bag‘ishlab, ishlab chiqarish 
(taklif)ni ikkinchi darajali qilib qo‘ydilar.
Keyingi marjinalistlar ishlab chiqarish va iste’mol jarayonlarni yaxlit o‘rganib, 
me’yoriy iqtisodiy o‘lchamlarni taqsimot va ayirboshlash jarayonlariga ham tatbiq 

---

 
53 
etdilar. Natijada Yangi iqtisodiy g‘oyalar namoyandalari klassik iqtisodiy maktabning 
davomchilari sifatida baholanib, ularga neoklassiklar deb nom berildi. 
Marjinalizm nazariyasi markazida o‘z foydasini maksimallashtirishga 
intiluvchi firma (ishlab chiqaruvchi) va harid qilingan ne’matlardan maksimal 
foydalilik olishga intiluvchi alohida iste’molchi turadi. Marjinalizmning asosiy 
kategoriyalari: me’yorli unumdorlik, me’yorli foydalilik, me’yorli harajatlar va b. 
Qiymat nazariyasini ilmiy tahlil qilishda yaratilgan eng yuqori foydalilik, ya’ni 
marjinalizm ta’limotining keng tarqalishi ham mana shu olimlar nomi bilan 
bog‘liqdir. 
Bu boradagi o‘zining ilk fikrlarini (deyarli bir vaqtda, turli davlatlarda) 
S.Jevons 1863 yilda nashr etilgan «Siyosiy iqtisod nazariyalari» nomli asarida bayon 
etadi. Siyosiy iqtisoddagi yangi yo‘nalishning o‘ziga xos xususiyati shundan iborat 
ediki, ular moddiy ne’matlar qiymatini unga zarur bo‘lgan ijtimoiy mehnat chiqimlari 
va mehnat miqdori bilan belgilamasdan, balki tovarning foydaliligi (nafligi) va
noyobliligi bilan bog‘lanadi. «Eng yuqori foydalik» tushunchasini kiritdilar.