L. N. Xalikova, U. R. Mavlonova

Keynschilik onsepsiyasining Monetarizmdan farqi. 
Monetarizm va keynschilik konsepsiyalarining umumiy tomonlari shundan iboratki, 
har ikala nazariya, eng avvalo, bozor iqtisodiyoti sharoitida qo‘llanishga qaratilgan. 
Ma’lum ma’noda har ikala nazariya bir-birini o‘zaro to‘ldirib turadi. Agar J.M.Keyns 
daromadlarning harajatlarga miqdoriy bog‘liqligini asoslab bergan bo‘lsa, M.Fridman 
esa daromadlarning pulga bog‘liqligini ko‘rsatib berdi.
Tayanch so‘z va iboralar: 
J.M.Keyns, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi, «aralash iqtisodiyot», bandlik, 
milliy daromad, investitsiya, foiz, likvidlik, multiplikator – akselerator. 
Muhokama uchun savollar: 
1.
Buyuk turg‘unlik to‘g‘risida ma’lumot bering. 
2.
Keynsning asosiy asari va undagi bosh g‘oya. 
3.
Likvidlik nazariyasini tushuntiring. 
4.
Multiplikator nazariyachsini tushintirib berin. 
5.
Yangi keynsilarning iqtisodiy ta’limotlarini tushuntirib bering. 
 
Tavsiya etiladigan adabiyotlar
: 
1. Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. T., O‘zbekiston, 1998. 
2. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. T., Fan, 1997. 
3. Razzoqov A. va boshq. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Darslik. T., Moliya, 2002. 
364-378b. 
4. Islomov A. va boshq. Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. O‘quv qo‘llanma. T., 
O‘zbekiston, 2003. 152-175b.
 
 
 

---

 
66 
11- MAVZU. JAXON XUJALIGI TO'G'RISIDAGI 
IKTISODIY TA’LIMOTLAR 
 
Halqaro iqtisodiy integratsiya. 
Halqaro mehnat taqsimoti to‘g‘risidagi qarashlar. 
Valyuta munosabatlarining tahlili. 
Rivojlanayotgan mamlakatlar to‘g‘risidagi g‘oyalar 
 
Halqaro iqtisodiy integratsiya. 
Xozirgacha biz asosan ayrim mamlakatlardagi 
milliy iktisodiyot, iktisodiy jarayonlar tugpisida fikr yuritdik. Ammo iktisodiyotga 
xos bulgan muxim bir xususiyat shuki, u chegara bilmaydi, baynalmilal xususiyatga 
ega. Agar bu masalaga tarixan yondashilsa, iqgisodiyotning, xujaliklarning 
yakinlashuv jarayoni ilgaridan ma’lum. Masalan, eramizdan avvalgi II asrdayoq, 
Buyuk ipak yuli bila.n Xitoy, Yaponiya, Koreya mollari Xindiston, Eron, urta Osiyo 
Orkali Vizantiya va Italiyaga olib kelingan, u yerdan sotib olingan mollar boshka 
mamlakatlarga olib borilgan. Tarixiy faktlarga murojaat etilsa, har bir karvonda kup 
sonli odamlar, yuk ortilgan ot, tuya, xachir va boshkalar bulgan, yul bir necha oylab 
danom etgan. Bu xalkaro savdo yuli XIV-XV asrlarda Amir Temurning olib borgan 
iktisodiy siyosati tufayli keng rivojlandi (kam boj olingan, karvon yullari 
karokchilardan ximoya kilingan, bir kunlik yul oxirida karvonsaroy bulgan, u yerda 
suv uchun kuduklar, sardobalar kurilgan, ot-ulov, yem-xashak va ozik-ovkatlari 
saklangan).
Amir Temur «Dunyo savdo bilan obod bulur» degan fikr bildirgan, bu fikrning 
xozirgi davrda kanchalik dolzarbligi hammaga ayon. Bobur Xindistonda podsholik 
kilgan davrda ham bu soxada muxim ishlar kilingan. Agradan Kobulgacha bulgan yul 
buylab har 15 mil (1 mil=I.6 km) masofaga 6 tadan ot va unga karaydigan 
xizmatchilar kuyilib, ular xalkka xizmat kilgan. 
Jaxon bozorining vujudga kelishi XV asr oxiri va XVI asr boshi bilan belgilanadi. 
Chunki buyuk geografik kashfiyotlar tufayli Amerika kit’asi, kuplab yangi orol va 
mamlakatlar ochildi. Ular bilan dengiz orkali iktisodiy aloka kuchaydi, 
mustamlakachilik tizimi vujudga keldi. iutisodiyotning baynalmilallashuv jarayoni 
doim rivojlanishda buldi va ayniksa ikkinchi jaxon urushidan keyin bu jarayon 
mazmun jixatdan tobora chukurlashib, xududi kengayib bormokda. Jaxon xujaligi, 
uning paydo bulishi, rivojlanishi va takomillashuv konuiiyatlari, tamoyillari doim 
olim va mutaxassislarning diqk.at markazida bo‘lgan.
2. Halqaro iqtisodiy integratsiya. Nisbiy afzallik konsepsiyasi.
Xozirgi davrda dunyoda 200 dan ortiq mamlakat mavjud bo‘lsa, ularning tabiiy 
iqlimiy sharoitlari nixoyatda turli tuman. Ularning axolisi, xujalik faoliyati, turmush 
tarzi ham xilma-xildir. Tarixiy, an’anaviy sharoit tufayli har bir mamlakatda o‘ziga 
xos xujalik faoliyati, mahsulot turlari yuzaga kelgan. Masalan, bizga yaxshi tanish 
bo‘lgan kartoshka, makkajuxori, pomidor, tamaki Amerika kashf etilgandan keyin 
bizga olib kelindi va rivojlandi. Shunday yo‘l bilan o‘zaro savdo-sotiq madaniy 
aloqalar kuchayib BORMOIyetakchi o‘rinni egallaydi va iqgisodiy ta’limotlarda ham bu soxada muxim yutuqlar 
mavjud. Xalqaro iqtisodiy integratsiya dastlab savdo soxasida keng tus olgan.

---

 
67 
Halqaro savdo rivojlanishi jarayonlari iqgisodiyoti allaqachon milliy davlatlar 
doirasidan chiqqan va bular klassiq neoklassik va neokeynschilik nazariyalar 
hisoblanadi. Ular XIX-XX asrlardagi iqgisodchilar A.Smit, D.Rikardo, R.Torrens, 
J.S.Mill, A.Marshall (yuqorida ular bilan tanishganmiz.) J.Vayner,. G.Xaberler, 
G.Jonson, P.Samuelson lardir 
A.Smit tomonidan mutlaq afzalluk prinspi ishlab chiqilgan, unga ko‘ra, eng kam 
harajat talab etuvchi tovarlar ishlab chiqarish va eksport qilish samaralidir va 
aksincha.
Klassik iqgisodiy maktab vakili D.Rikardo birinchilardan bo‘lib mexnat 
taqsimoti faqat ayrim ishlab chiqarish sohasidagina emas (A.Smit fikri), balki xalqaro 
ko‘lamda ham ob’ektiv zarurat ekanligini isbotlab berdi. Olimning fikri shundan 
iboratki, prinsipial jixatdan qaralsa, har bir davlat o‘ziga kerakli barcha narsani 
(tovarlarni) ishlab chiqarishi mumkin, ammo bu iqrisodiy jixatdan qanchalik to‘g‘ri, 
degan savol turiladi. Unga javob berib, Rikardo aytadiki, har bir davlat ma’lum bir 
mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi, mexnat unumdorligi bo‘yicha turlicha 
ko‘rsatkichga, demaq nusbuy afzallukka, ustunlikka ega bo‘ladi.
Solishtirma harajatlar tamoyili ham barcha mamlakatlar uchun tegishlidir va 
qaysi mahsulotni ishlab chiqarish va eksport qilish muammosini hal etilganda 
hisobga olinishi shart. Shu sababli ayrim davlatlarda u yoki bu soha «mustaqilligi» 
uchun kurash e’lon qilinganda bu omil albatta yaxshi o‘pganib chiqilishi maqsadga 
muvofiqdir
«Sof» ta’limot tarafdorlari fikricha, jaxon bozorida «mukammal raqobat» 
mavjud; barcha kontragentlar xalqaro savdoda bir xil imkoniyatlarga ega; taklif 
doimo talabni vujudga keltiradi; savdo balansida o‘qini –o‘zi tartibga solish 
xususiyati prinsipi bor. Eksport va import baholari nisbatini tushuntirishda ular uzoq 
muddatli rejalarda «savdo sharoitlari» industrial davlatlar ziyoniga va agrar 
mamlakatlar foydasiga o‘zgarmoqdahisoblaydilar va buni yer unumdorligining pa-
sayib borishi qonuni bilan bog‘lamoqdalar.
Xalqaro savdoning neokeynschilik ta’lnmoti vakillarining fikricha, har bir 
mamlakat ichki bozorda kuproq tovar ishlab chiqari~ga intilgani sababli mex,nat va 
kapital bilan bandlikning tula ervshsligi tufayli kUproq eksport qilishga va kaMRO5 
imp~rt qilishga intiladi. Shu sababli ham xalqaro savdo uzini-uzi tartibga soluvchi 
jarayon bula olmaydi, aksincha tovar eksporti kapital chiqarish bilan ragbatlantirilishi 
keraq import esa protekuionistik choralar bilan cheklanishi zarur. Bu choralar 
umummilliy manfaatlarga mos kelar emish.
Keyingi davrda vujudga kelgan iqtisodiy ta’limotlarda E.Xeksher, B.Olin (Shveqiya), 
P.Samuelson tomonidan yaratilgan «ishlab chiqarish omillarining halqaro taqsimoti» 
nazariyasi asosiy hisoblanadi. Ularning fikricha, har mamlakat iqtisodiyoti ishlab 
chiqarish omillari (kapital, mehnat, tabiiy resurslar) bilan bir xil ta’minlanmaganligi 
bilan, demaq har bir omilning turlicha bahoga egaligi (ish haqi, foiz, renta) bilan 
tavsiflanadi.. Har bir mamlakat jahon bozoriga ishlab chiqarish omili nisbatan arzon 
bulgan yul bilan tayyorlangan tovarlar chiqarladi. Bunday ishlab chiqarish 
ixtisoslashuvi shunga olib keladiki, barcha davlatlar uziga qulay va foydali bulgan 
xujalik tarmoqlarini rivojlantirib, qulay sharoit bulmagan boshqalaridan voz kechadi. 
Bu nazariya ishlab chiqarishning chiqimlarini mutlaqlashtiradi va xalqaro 

---

 
68 
ixtisoslashuvning yarona mezoniga asoslanadi. Shu sababli jahon savdosi uyg‘un 
(garmonik) jarayon deb qaraladi.
Ilmiy-texnik progress bilan bogliq iqtisodiy qarashlar ingliz iqtisodchisi Jon 
Xiks (1904-1989) tomonidan ilgari surilgan. Uning modeli buyicha texnika progressi 
neytral, mehnatni iqtisod qiluvchi va kapitalni iqtisod qiluvchi guruhlarga bulinadi. 
Texnika progresihalqaro savdoga ishlab chiqarish va iste’mol orqali neytral, ishobiy 
va salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.