L. M. Babaxodjaeva “ ” 2022 yil

1.2 Siyosiy urashuvlarchga tayyorgarlik yillari
1917 yil fevral inqilobi To`g`anning Preobrajenskaya harbiy kazarmasining ro'parasida yashashini aniqladi. U darhol bo'lajak siyosiy uchrashuvlarni tashkil etishga kirishdi, "yangi o'zgarishlar ostida Rossiyaning turk aholisining huquqiy va ijtimoiy holatini muhokama qilishga chaqirdi". Bu urinishlar uni Toshkentga olib boradi va u yerda asosan rus boʻlgan Toshkent Sovetiga qarshi turishga majbur boʻladi. U “Toshkent SR” partiyasiga qoʻshildi, biroq bir oy ichida bu partiyaning oziq-ovqatning adolatsiz taqsimlanishiga aloqadorligini bilib, nafrat bilan isteʼfoga chiqdi.⁹
Bundan tashqari, To`g`anning taʼkidlashicha, Toshkentdagi oʻqimishli ruslarning aksariyati shahar meri Malletskiy boshchiligidagi kadetlar aʼzolari boʻlgan. Kadetlar ikki toifadagi munitsipalitet okruglarini (biri mahalliy aholi uchun, ikkinchisi ruslar uchun) tashkil etishni rejalashtirdilar, oxir-oqibatda Rossiya tomoni barcha hokimiyatga ega edi. To`g`an, "so'nggi bir necha yil davomida tegishli nashrlarni o'qib chiqqan holda" keskin va omma oldida e'tiroz bildirdi va bir qator uchrashuvlarda uning ortida yashirin maqsadlarni fosh qildi:
"Men taklif etilayotgan tuzilmaning rus tiliga tarjima qilingani va nashr etilganini, (Britaniya) Hindiston hukumati qonunlaridan bilardim. Maqsad ozchilikning koʻpchilik turkistonliklar ustidan hukmronlik qilish edi. Men yigʻilishga kitoblarni olib keldim".
O'sha paytda SR To`g`anni qo'llab-quvvatlagan. “Turkistonskaya vedemost” (Toshkentda nashr etilgan) bu boradagi ma’ruzalar va yig‘ilish qaydlari bilan chiqdi.
To‘g‘an “Rossiya musulmonlari”ning Moskva qurultoyiga hozirlik ko‘rdi, hamma yerda turk xalqlarining hududiy muxtoriyatga ega bo‘lishini, shu tariqa yangi tuzum doirasida federativ tizimni shakllantirishni talab qildi. U “Rossiya imperiyasining barcha turk viloyatlarini ushbu avtonom Turkiston tarkibiga kiritish” tarafdori edi. U nafaqat bolsheviklar, balki o‘z xalqi orasida To‘g‘anning federatsiya g‘oyasini rad etib, o‘rniga yagona rus davlatini qo‘llab-quvvatlovchi ba’zi “unitaristlar”ning qarshiliklariga duch keldi. Shuningdek, ayrim viloyatlarda maoshli rus byurokratiyasining bir qismi boʻlgan kadim ulamolari (pravoslav ruhoniylari) hududiy muxtoriyatga yoki federativ Rossiya davlati tarkibida Turkistonning tashkil etilishiga qarshi chiqdilar.
Moskva ham, Toshkent sho‘rolari ham “ruschilik”dan boshqa narsaga, xususan, Turkiston aholisining ko‘pchiligi talablariga qarshi bo‘lganligi sababli, To‘g‘an boshqurtlar orasida o‘z sa’y-harakatlarini davom ettirdi. Yunus Bekov raisligida oʻtkazilgan bir necha qurultoylar (qurultoylar)dan soʻng Boshqurd muxtoriyati eʼlon qilinganligi sababli u muvaffaqiyatga erishdi. To`g`an ichki ishlar va mudofaa vaziri etib tayinlandi. Shu bilan birga Boshqurt hukumati ishlari rasmiylashtirila boshladi, Boshqurt armiyasi qayta tiklandi.¹⁰
1918 yil 18 yanvarda (yangi uslubda) bolsheviklar avtonom Boshkurt hukumati joylashgan Orenburgni egallab oldilar. Dastlabki bir necha kun davomida bolsheviklar Boshkurt hukumatiga qattiq intildilar, lekin 3 fevralda uning taniqli aʼzolarini, jumladan Toʻgʻanni hibsga oldilar va qamoqqa tashladilar. Bu voqeaga To`g`anning raqiblari, jumladan unitaristlar ham hissa qo‘shgan ko‘rinadi. Bolsheviklar o'rtasida yuzaga kelgan noaniqlik sharoitida, uni ozod qilish uchun izdoshlari tomonidan uyushtirilgan qo'zg'olonni hisobga olmaganda, u osonlikcha qatl etilishi mumkin edi. 3 apreldan 4 aprelga o'tar kechasi u ozod qilindi. Oʻz doʻstlarini tezda uyushtirgan To`g`an boshkurt aholisi va mulkini himoya qilish maqsadida partizanlik harakatini boshladi.
1918 yil 27 mayda chex legionlari oqlar bilan birlashib bolsheviklarga qarshi qo'zg'olon ko'tardilar. To`g`an va uning boshkurt tashkiloti chexlar bilan aloqa oʻrnatgan. 7 iyunda Chelyabinskda boshkurtlar hukumati tiklandi va boshkurt polklari safarbar qilindi.¹¹
Gʻarbiy Sibir va Qozogʻiston Alash Oʻrda hukumatlari bilan hamkorlikni davom ettirib27 To`g`an va uning boshkurt qoʻshinlari qizil qoʻshinlarni jalb qila boshladilar va ularni Orenburg va anʼanaviy Boshkurt yerlaridan haydab chiqarishga muvaffaq boʻldilar. Samara hukumati, Ural kazaklari va qozoqlar bilan hamkorlikda Turkiston atrofidagi turli shaharlardagi vakillari va aloqalari bilan razvedka boshqarmasi ham tashkil etilgan. Bu tashkilotning bir aʼzosi va bir paytlar Toʻgʻonga kotib boʻlgan Oʻzbek Abdlhamid Sulaymon boʻlib, uning taxallusi Choʻlpon boʻlib, sovet tarixshunosligida sodiq bolshevik sifatida koʻp tilga olinadi.
Qizil bo'linmalar kadetlar va oqlar o'rtasidagi farqlardan foydalana boshladilar. O'sha paytda general Janin boshchiligidagi frantsuz bo'linmasi qizillarga qarshi kurashga qo'shildi. Xabar qilinishicha, general Janin bir vaqtning o‘zida ruslarga murojaat qilib, "Hammangiz russiz; bir tomon qizil, bir tomon oq. Nega urushyapsizlar? Bo‘yanib, yarashsangiz yaxshi bo‘lmasmidi?"
21-noyabrda Kolchak oʻzini oliy hukmdor deb eʼlon qildi va boshqurt-qozoq qoʻshinlarini tarqatib yuborishga tayyorgarlik koʻra boshladi. Boshkurt armiyasini o'q-dorilar bilan ta'minlovchi asosiy punkt bo'lgan Samara Kolchakka taslim bo'lib, To`g`an qo'shinlarining qizillarga qarshilik ko'rsatish imkoniyatlarini mantiqan tugatdi. Generallar Janin, Dutov va admiral Kolchak o'rtasidagi aloqalarni to'xtatib, o'qib bo'lgach, shartlar aniqroq bo'ldi. Samara va Aktbe qizillari, Dutov va Kolchakning to'rt xil dushman kuchlari bilan qurolsiz qolgan To`g`an va uning do'stlariga o'zlarining mahalliy aholisini keyingi yo'qotishlardan qutqarish uchun Moskva bilan kelishishga majbur bo'lishlari ayon bo'ldi.
G'arbiy ittifoqchilarning markaziy kuchlar bilan o't ochishni to'xtatganini e'lon qilgandan so'ng, boshqurtlar va qozoqlar shartlarni muzokara qilish uchun bolsheviklarga o'z vakillarini yubordilar. To`g`an o'zining eski do'stlari Chaliapin (Feodor Ivanovich, 1873-1938) va Gorkiydan bolsheviklar rahbariyati bilan hamkorlik qilish yo'lida aloqa o'rnatish uchun yordam so'radi.
Bolsheviklar bilan “qoʻshilish”, ayniqsa, ular bilan qattiq kurash olib borganidan soʻng alohida eʼtibor, maxfiylik va tartib-intizomni talab qildi. Bolsheviklar bilan boʻlgan muzokaralar chogʻida ishni tezlashtirish maqsadida Mirsaid Sultongaliev Moskvadan Ufaga joʻnatiladi. Sultongaliyev boshqurt-qozoq qoʻshinlari va ularning yetakchiligi uchun qulay shart-sharoitlarni taʼminladi. Nihoyat 1919 yil 18 fevralda To`g`an rasman Lenin va Stalin bilan hamkorlikka kirishdi. Bu majburiy do'stlik 15 oy davom etishi kerak edi.¹²
Lenin, Trotskiy, Stalin va boshqa bolsheviklar rahbariyati bu voqea targ'ibotiga muhtoj edi, boshkurtlarning bolsheviklarga "qo'shilishi". Darhaqiqat, Lenin darhol "Pravda" gazetasining 1919 yil 2 mart sonida chop etilgan "Sharq masalasining rivojlanishi" haqida maqola yozdi.¹³ Shunday qilib, To`g`an va uning hamkasblari Moskvada nisbatan xavfsiz edi va hayotlari uchun qo'rqishning hojati yo'q edi. Boshkurdlar qoʻshini avvalgi rahbarligida qayta tuzilib, uning bir qismi Gʻarbiy frontga joʻnatildi. Biroq, taniqli bolsheviklar o'rtasidagi kelishmovchiliklar allaqachon ochiq raqobatga aylangan edi. Lenin Boshkurt armiyasiga qurol-yarog‘ va o‘q-dorilar berishni buyurdi. Stalin ko'rsatmani bekor qildi. Trotskiy Stalin buyrug'ini bekor qildi va Boshkurt armiyasini mo'l-ko'l jangovar materiallar bilan ta'minladi.
To‘g‘anning Moskva bilan “hamkorligi”ga oid keyingi voqealar alohida bobni tashkil etadi. Shunisi aniqki, To`g`an, agar u oldindan zahiraga ega bo'lmasa, tezda hafsalasi pir bo'ldi. To`g`anga etnik ruslar barcha va’dalarga qaramay hokimiyatni bo’lishish niyatida emasligi tobora ayon bo’ldi. Trotskiy, Plexanov, Lenin, Stalin, Preobrajinskiy, Artium va boshqa bir qanchalar bilan bo'lib o'tgan suhbatlarda Boshkurt-qozoq erlari va aholisining ittifoqi va muxtoriyatini saqlab qolish to'g'risida qaror qabul qilinmadi. Buning oʻrniga qozoqlar va boshqurtlar orasiga Rossiya viloyati kiritildi.
1920-yil 25-fevralda Boshkurt revkomi To`g`anni rais etib sayladi, oʻsha organning avvalgi prezidenti Xaris Yumagulov “Moskvaga chaqirilgan”. Oradan ko‘p o‘tmay, To‘g‘anni ham Moskvaga chaqirishdi. Lenin va Stalinning fikriga ko'ra, u "boshqurtlar kabi kichik qabila ishlarini ko'rib chiqishdan" farqli o'laroq, "sovet davlati ishlarini" bajarishi kerak edi. Moskvada 1920 yil may oyining oxirlarida To`g`an Moskvada boʻlgan Jemal va Halil Posholar (Ittifoq va Taraqqiyot Komitetidan)30 bilan aloqaga chiqdi. Moskvadagi “Bashkurtlar uyi”da bu shaxslar sharafiga berilgan kechki ovqat paytida va ehtimol ruslarning qo‘lini zo‘rlash uchun To‘g‘an “Rossiya” Sharq xalqlari qurultoyini o‘tkazishni taklif qildi. To`g`an bu fikrni Stalinga va partiya kotibiyatiga takrorladi. Shuningdek, Jemal va Halil Posholar tomonidan Lenin va Stalinga etkazilgan.¹⁴
Lenin shaxsan To`g`anni u bilan Sharq masalasi va “mustamlakadan chiqarish” siyosatiga oid masalalarni muhokama qilish uchun oʻtirishni iltimos qildi. Lenin To‘g‘anning izohlarini yozma ravishda olishni talab qildi. Bu soʻnggi yigʻilishda Lenin Turkiston rahbariyatining Toʻgʻon orqali oʻziga taqdim etgan qoʻshma qarorlaridagi soʻrov va talablarni rad etdi . Ko‘rinib turibdiki, bu To‘g‘anning bolsheviklar bilan uzilishiga va o‘zini “maxfiy tashkilot” ishlariga bag‘ishlash uchun avvalgi sa’y-harakatlarini ikki baravar oshirishga sabab bo‘lgan ko‘p voqealarning oxirgisi edi.