|
REJA:
Kirish
I BOB To’g’on hayotining ilk davri. Siyosiy uchrashuvlar . bolsheviklar va ular bilan aloqalar
1.1 To’g’onning yoshligi, tarbiyasi va ta’lim olish yillari
1.2 Siyosiy uchrashuvlarga tayyorgarlik yillari
1.3 Bolsheviklar bilan oraning buzilishi
II BOB Bosmachi to’g’on. Jamiyat va bosmachilar: “Jadid taraqqiy partiyasi” va “ Erk partiyasi”
2.1 To’g’onning shaxsiga bosmachi tamg’asining bosilishi
2.2 Turkiston ijtimoiy hayotida to’g’on qarashlarining ahamiyati
2.3 To’g’on va anvar podsho munosabatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Ahmad Zaki Validiy To`g`on tarixini bugungacha to`liq tadqiq qilinmaganligini o`zi bu mavzuni dolzarb ahamiyatga egaligini ko`rsatadi. Dastlab, ikkita fikrni ta'kidlash kerak. Birinchisi, To`g`an ta'riflaganidek, basmachi atamasiga tegishli: Basmachi "baskinji" so'zidan olingan bo'lib, hujumchi degan ma'noni anglatadi va birinchi bo'lib qaroqchilar guruhlariga nisbatan qo'llanilgan. Chor davrida bu qaroqchilar (Turkiston) mustaqilligi qo‘ldan chiqarilgan va Turkmaniston, Boshkurdiston va Qrimda rus istilosi boshlanganda mavjud edi. Boshqurtlar (rus tilidagi manbalarda: boshqirdlar) ayyor, Xuroson atamasi bilan atalgan. Qrimda (va u erdan olingan, Ukrainada) haydamak ishlatilgan. Boshqurtlar orasida Buranbay kabi qahramonlar; Qrimda, Halim; Samarqandda namoz mashhur bo'ldi. Bular mahalliy tub aholini bezovta qilmadi, balki ruslarni va rus un zavodlarini ishdan bo'shatib, o'ljalarini aholiga tarqatdi. Farg'onada bu unsurlar podshoh davrida ham faol bo'lgan.... Farg'onada paxta ekish keng tarqalgach [chorning g'alla yetishtirish o'rnini bosish siyosatining majburan olib borilishi] iqtisodiy ahvol yomonlashdi. Bu jirkanchlikni oshirdi. Avvalgi bosmachilar orasida G‘arbiy turklarda bo‘lganidek, o‘zbek va turkman jamoalarining ruhiy rahbari Ko‘ro‘g‘li edi. Buxoro, Samarqand, Jizzax va turkmanlarning bosmachilari kechalari “Ko‘ro‘g‘li” va boshqa dastanlarni o‘qish uchun yig‘ilishardi. Zo'ravonlikning tashqi ko'rinishi aslida aholining keng qatlamining fikrlari va ruhining aksi va ifodasidir. Akchurao'g'li Yusuf Bey, eslatib o'tadiki, serblarning istiqlol harakatlari davrida Xoduk; yunonlarning Kleft va Palikaryalari yarim millatchi inqilobchilar va yarim qaroqchilardan iborat edi... 1918 yildan keyin tashkil etilgan bosmachi guruhlarning ko'pchiligi va eng nufuzlilari Ko'ro'g'li an'analariga amal qilmadilar; ular jiddiy qishloq rahbariyatidan va ba'zan o'qimishlilardan iborat edi. Shunga qaramay, barchasi Basmachi deb nomlandi. Binobarin, Turkistonda bu guruhlar «partizan» deb hisoblangan; ko'proq mustamlakachi hokimiyatga qarshi kurashayotgan partizan guruhlarini ifodalaydi. Hozir o‘zbek va qozoq matbuotida Xitoy, Jazoir, Hind basmachilari haqida o‘qiladi.
Ikkinchidan, til muammosi. Toʻgʻon Turkistonda qoʻllaniladigan juda koʻp shevalarda bemalol soʻzlashgan; tarixiy va zamonaviy. Ba'zan u qo'lyozmalardan iqtibos keltirayotgandagina emas, balki ma'lum bir joyga aqlan sayohat qilganda, bir voqeani eslab, shularni qo'shib yozadi. To‘g‘an xotirasi shu shevada uning ongiga muhrlanib qolgandek taassurot qoldiradi. U o'zining bu boradagi moyilligi va yozuvchi shevasining o'qilishi mumkinligi haqida qayg'urdi va olim-shoir do'stidan hech bo'lmaganda bitta kitobining qo'lyozmasini ko'rib chiqishni so'radi.
To‘g‘an bu masalaga o‘ta sezgir bo‘lib, “til va shevalar” (ya’ni bolsheviklar O‘rta Osiyo shevalarini “tillar” deb ta’kidlaydi) masalasiga, shuningdek, bolsheviklarning siyosiy pozitsiyasiga o‘z qarashlarini batafsil bayon qilgan. U hatto bu borada bolsheviklar rahbariyatiga quyida tarjima qilingan xat bilan duch kelgan. Toʻgʻan oʻzining “Turkili” asarining maxsus boʻlimida til siyosatiga oid qoʻshimcha mulohazalar bilan taʼminlaydi. Shuni taʼkidlash kerakki, Toʻgʻanning turk tiliga ishoralari turkiyning barcha shevalarida oddiy qoʻllanishga mos keladi; Turkiy, Turkiston. “Turkiy” va “turkcha” atamalari faqat turkiy bo‘lmagan tillarga juda yaqin vaqtlarda kirib kelgan va haqiqiy, mahalliy qo‘llanishni aks ettirmaydi.
To‘g‘onning o‘z yozuv uslubini ham alohida ko‘rib chiqishga to‘g‘ri keladi. Uning juda puxta, batafsil, ma'lumotga boy va uzun jumlalarini ochish har doim ham oson ish emas. Ba'zida uning paragrafga bo'lgan bayonotlarini bir nechta kichikroqlarga ajratish kerak edi. Bundan tashqari, u ba'zan voqeani to'liq aytib berishdan oldin aytib berayotgan voqeaning oqibatlarini taqdim etadi. Shunday qilib, u yakuniy natijani bitta jumla yoki sahifada xabar qilish uchun o'z hikoyasini to'xtatib qo'yishi va keyin voqeaning qolgan ketma-ketligini davom ettirishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
