Kvant nazariyasi uchun 3 daqiqadan

3 soniyalik fakt
 
O‘ta past haroratlarda 
elektronlarning kvant 
holati shu darajada 
o‘zgaradiki, ular 
o‘tkazgich bo‘ylab 
hech qanday 
qarshiliksiz harakatlana 
boshlaydi
.
Aloqador mavzular: 
 

Jozefson kontakti
  
(115-sahifa) 

O‘ta oquvchanlik
  
(129-sahifa)

Boze-Eynshteyn 
kondensati
(144-sahifa) 
Mulohaza uchun 3 
daqiqa: 
 
Kuper juftliklarining 
g‘ayrioddiy xossalari 
faqat o‘ta past 
haroratlardagina 
namoyon bo‘la 
boshlaydi. Shu sababli 
ham, bir paytlar olimlar
‒234,15 ℃ dan yuqori 
haroratlarda o‘ta 
o‘tkazuvchanlik yuzaga 
kelishi imkonsiz deb 
o‘ylar edilar. Lekin, 
1980-yillarda bundan 
baland haroratlarda ham 
(‒138,15 ℃ da ham) 
amal qiladigan o‘ta 
o‘tkazgichlar kashf 
etildi. O‘shandan buyon, 
olimlar endi xona 
haroratida ham ish 
beradigan o‘ta 
o‘tkazgichlar yaratish 
ustida bosh qotirib 
kelmoqdalar. Ularning 
umidi hozircha so‘ngani 
yo‘q...
Biografiyalar uchun
3 soniyadan: 
Xayke Kammerling 
-Onnes 
(1853-1926) 
Geliyni birinchi marta 
suyuq holatda olgan va 
o‘ta o‘tkazuvchanlik 
hodisasini kashf etgan 
golland fizigi
.
 
Jon Bardin 
(1908-1991) 
Leon Kuper 
(1930)
Jon Shriffer 
(1931)
O‘ta o‘tkazuvchanlik 
nazariyasi uchun 1972-
yilgi Nobel mukofotiga 
sazovor bo‘lgan 
AQSHlik fizik olimlar.
 
O‘ta o‘tkazgich 
magnitlar vositasida 
«levitatsiya» holatini 
yuzaga keltirish 
mumkin.

---

---

O‘ta oquvchanlik
O‘ta o‘tkazuvchanlikni kashf qilgan olim 
Xayke Kammerling-Onnesning o‘zi shuningdek, 
tarixda ilk bora suyuq geliyni olganligi bilan ham ilm-
fanda yorqin iz qoldirgan. Kammerling-Onnes 1911-
yildagi tajribalarida ‒270,98 ℃ dan past haroratlarida 
geliyning issiqlik o‘tkazuvchanligi keskin ravishda 
o‘zgarishini ko‘rsatib berdi. Geliyning issiqlik 
o‘tkazuvchanligining 
haroratga 
bog‘liqligini 
ifodalovchi grafigidagi mazkur harorat nuqtasi ilm-
fanda «Lyambda-nuqta» nomini olgan. Geliyning 
ushbu xossasi nimaning evaziga yuzaga kelayotgani 
sababi olimlar uchun toki 1938-yilgacha sir bo‘lib 
qoldi. Aynan 1938-yilda sovet fizigi Pyotr Kapitsa va 
ingliz fiziklari Jon Allen va Donald Mayznerlar 
tomonidan ushbu sirning mohiyati ochildi. Ma’lum 
bo‘lishicha, Lyambda-nuqtadan past haroratlarda 
suyuq geliyning qovushqoqligi butunlay yo‘qolar 
ekan. O‘ta oquvchanlik fenomeni metallardagi o‘ta 
o‘tkazuvchanlik hodisasi bilan ko‘plab umumiylikka 
egadir. Ayrim o‘ta o‘tkazgichlarda bozonlar holidagi 
elektron juftlik hosil qilgan holda, hech qanday elektr 
qarshiligiga uchramay harakatlana boshlaydi. Geliy-
4 suyuqligida ham, elektronlar Boze-Eynshteyn 
kondensati hosil qiladi va ishqalanish xossasini 
butunlay yo‘qotib, yagona to‘lqin funksiyasiga ega 
bo‘lib 
qoladi. 
Qizig‘i 
shundaki, 
geliy-3 
fermionlardan iborat bo‘ladi va u Pauli tamoyiliga 
bo‘ysunadi. Ya’ni, u Boze-Eynshteyn kondensati 
hosil qila olmaydi; shunga qaramay, geliy-3 ham 
mutlaq nol haroratdan 0,0002 daraja yuqori haroratda 
o‘ta oquvchan bo‘lib qolishi aniqlangan. Aynan shu 
holatdagi o‘ta oquvchanlikning yuzaga kelish 
mexanizmi o‘ta o‘tkazuvchanlik hodisasiga yanada 
yaqinroqdir. Geliy-3 atomlari bozon juftliklari hosil 
qilgan 
tarzda, 
o‘zining 
magnit 
momentini 
muvozanatlaydi.