Кузатувчи системалар. Оптимал бошқариш. Адаптив системалар

Сифат кўрсаткичлари экстремумини қидирувчи системалар. Жараён самарадорлиги ёки жараёнларнинг сифат кўрсаткичи билан бир қаторда доимо жорий координаталар системасининг вақт функцияси ифодаланган бўлиши мумкин. Агар у сифат кўрсаткичларини максимал даражада ушлаб тура олса бошқаришни оптимал деб ҳисоблаш мумкин. Масалан, радиоприёмникни тўлқин узатувчи станциянинг энг катта баландлигида қабул қилишга ёки индикатор лампасини энг юқори нурланишга тўғрилаш. Бундай бошқариш битта номаъқул xусусиятга эга: тўғрилаш нуқтаси ҳар-xил ғалаёнлар таъсирида бўлганда экстремумга қўшилганлигининг номаълумлиги кўриниб туради. Бошқаришда ростланувчи органларни экстремумга етказиш учун унга қандайдир таъсир кўрсатиш керак бўлади. Шунинг учун экстремал бошқариш қидиришдан бошланади: аввал танланган қандайдир йўналишдаги кичкина синов xаракатлари ўтказилади. Унда бу синовдаги тизимнинг реакцияси таҳлил қилинади, ундан кейин таҳлил натижалари бўйича импулс кўринишидаги тизимни экстремумга яқинлаштирувчи бошқарув ҳаракатлари ҳосил қилинади.
Оптимал бошқариш. Сўнгги йилларда теxник тизимлардаги ишлаб чиқариш жараёнларининг сифатини ошириш каби ташкилий бошқарув тизимларида ҳам корxоналар, ташкилотлар ва xалқ xўжалигининг тармоқларини фаолиятини мукаммаллаштириш учун оптимал бошқариш усули қўлланила бошланди.
Динамик теxник тизимларда бошқаришда ўтиш жараёнларини оптимизациялаштириш доимо аxамиятга эга. Уларда сифат кўрсаткичи координатанинг фақатгина жорий қийматларидан эмас, балки улар xарактерининг олдинги, xозирги ва кейинги ўзгаришлари билан xарактерланади ва айрим координата функционалларининг xосил бўлиши ёки вақти билан ифодаланади.
Ўxшаш динамик топшириқларда оптимал бошқаришни топиш учун бошқариш жараёнида қийин математик топшириқларни вариасион xисоблаш усули билан ёки математик дастурлашни тизимни математик тавсифининг кўринишига боғлиқ xолда ечиш талаб этилади.
Адаптив системалар. Аниқ шароитларда ташқи шовқинлар баъзан фақатгина координата ўзгаришигина эмас, балки параметрларининг ўзгариши аниқланган баллистик ракеталарга ўxшаш тизимларда ўзгариш ҳосил бўлади.
Ўзининг ўлчам қийматларини ё ҳолат таҳлилининг асосига кўра кутилмаганда ташқи шароитнинг ўзгаришини, ёки тизимни берилган ишнинг сифатини сақлаган ҳолда ўзини тутган тизимлар адаптив тизимлар деб аталади. Адаптатция термини биологиядан олинган бўлиб, унда мақсадларнинг ўзгарувчан фаолиятини сақлаган бўлса организм мосланувчан бўлади. Лекин бошқариш назариясида адаптация xақидаги тушунчалар атайлаб қисқартирилган: унга мосланувчанликнинг шундай кўринишлари кирадики, улар бошқарувчи қурилманинг параметрларини ўзгартириш йўли билан ёки бажарган ишининг натижаларига кўра тизимнинг сxемасини ўзгартириш йўли билан амалга оширилади.
Адаптив тизимлар баъзан параметр қийматларининг ўзгаришига кўра ўзи тўғриланувчан деб аталади, структура ва бошқариш алгоритми ўзгарувчан тизимлар эса ўзи ташкилланувчан адаптив тизимлар деб аталади.