Kutubxonashunoslik

1.3.
 
 Zamonaviy kutubxonashunoslik fanining vazifalari 
va tuzilmasi 
Eng 
avvalo, 
kutubxonashunoslik 
va 
kutubxonachilik 
ishi 
vazifalarini ajratib olish kerak, chunki bu tushunchalarni ba’zida bir xil 
deb hisoblashadi. Kutubxonashunoslik - bu fan, bilimlar tizimi, idrok 
etish jarayoni, nisbatan olganda kichik ijtimoiy institut. 
Kutubxonachilik ishi - amaliyotdir, u qandaydir moddiy, mehnatni 
ijtimoiy bo‘linish sohasi va nihoyat, jamiyatni axborot bilan 
ta’minlovchi ulkan tizimining bir shahobchasi hisoblanadi. 
Ammo kutubxonashunoslik fani va kutubxonachilik ishi bir - biri 
bilan chambarchas bog‘liq. Kutubxonashunoslik fani kutubxonachilik 
ishini o‘rganadi, kutubxonachilik ishi esa ilmiy bilimlarni qo‘llash 
sohasi hisoblanadi. 
Kutubxonashunoslik fani va kutubxonachilik ishi vazifalari har xil. 
Kutubxonashunoslik fani ham boshqa fanlarga xos bo‘lgan ikki turdagi 
vazifalarga egadir. Birinchisi, o‘z ilmiy vazifasi, ya’ni, jamiyatga 
bevosita ta’sir qilmaydigan vazifalar; ikkinchisiga - ijtimoiy, ya’ni bu 
fanning jamiyatga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan vazifalar. 
Kutubxonashunoslik 
fanining 
o‘z ilmiy vazifalari ichida 
asosiylaridan biri bilish funksiyasi ham juda muhimdir. Bu ikki 
tomonlama e’tiborga ega. Birinchi va asosiy yo‘nalish - bu 
kutubxonachilik muammolarini o‘rganish, bilish, tadqiq qilish, 
muammolarni hal etishdan iborat. Ikkinchidan esa, kutubxonashunoslik 
fanini ilmiy fan sifatida tushunib yetish, uni ichki va tashqaridan 
o‘rganish lozim. 
Ikkinchi darajali asosiy vazifalar asosan elementlar orqali 
tushuntiriladi: tushuntirish (tushuntiradi, bu hodisaning mohiyati nimani 
anglatadi), oldindan aytish prognozlash (kutilayotgan voqealarni, 
kutubxonachilik ishining kelajagini ko‘rishga yordam beradi), 
tizimlashtirish (kutubxonashunoslik qadimiy fanlardan biri bo‘lib, 
axborotni klassisfikatsiyalash, sistemalashtirish, tashkil etish, tartibga 
solishga ahamiyat bergan) orqali. 
Kutubxonashunoslik, inson va jamiyatni turli sohalari bilan o‘zaro 
aloqada bo‘ladi, shu bilan bir vaqtda ayrim ijtimoiy vazifalarni bajaradi. 

---

17 
Bular quyidagilardir: 
-Madaniy-ma’rifiy, fanlarga xos bo‘lgan umumiy xususiyat, ya’ni 
insoniyatning umumiy madaniyatiga, ilmiy dunyoqarashiga, ijtimoiy 
ongini rivojlantirishga samarali ta’sir ko‘rsatuvchi omil sifatida alohida 
o‘z ifodasini topishidir. Bu vazifa "Kutubxonachilik xizmatlari" 
bo‘limida aniq ko‘rinib turadi: 
-Amaliy-natijaviy vazifa-kutubxonachilik ishini modernizatsiyalash, 
zamonaviylashtirish, kutubxona-axborot xizmatlari tizimini yangilash; 
-Ijtimoiy kuch vazifasi-uning markazida insonparvarlik yotadi va u 
kutubxonachilik 
ishi 
orqali 
amalga 
oshiriladi. 
U 
jamiyatni 
"insonparvarlashtirish", ijtimoiy tuzumning gumanistik asoslarini 
yaratish, insoniyatga qarshi qarashlarni, tushunchalarni, munosabatlarni 
bartaraf etishga yordam beradi. 
Shunday qilib, kutubxonashunoslik fani - ko‘p vazifali fan bo‘lib, 
birinchi navbatda kutubxonachilik ishiga u orqali jamiyatga ta’sir 
ko‘rsatadi. U jamiyatning ishlab chiqarish kuchlaridan biri bo‘lishga 
qodir ilmiy bilimlar tizimidir. 
Kutubxonashunoslik fanining tuzilmasi, uning tuzilishi va ichki 
tashkiliy shakli-bu kutubxonashunoslik fanining elementlari, tomonlari, 
qismlarini nisbatan barqaror aloqalari va o‘zaro faoliyatlarining 
yaxlitligidir. Kutubxonashunoslik fanining tuzilmasini tuzishda butunlay 
boshqacha yondashuvlar ham bo‘lishi mumkin. Ularning eng umumiysi 
- fanshunoslik bo‘yicha bo‘lib, unga ko‘ra bo‘linadi:
1) ilmiy qonunlar;
2) ilmiy tamoyillar;
3) ilmiy nazariyalar; 
4) tadqiqot usullari;
5) tushunchalar apparati;
6) faraz;
7) faktlar, kuzatishlar va tajribalar. 
Ushbu tizimda umuman fanning asosiy xususiyatlari, xususan, 
kutubxonashunoslik fanining o‘ziga xos aniq xususiyatlari aks ettirilgan. 
Bunga qo‘shimcha ravishda, ikki xil yondashuv ham mavjud: 
birinchisi kutubxonashunoslik fani ilmiy fan sifatida tuzilgan, ikkinchisi 
esa ushbu fan o‘quv predmeti sifatida. 
Ilmiy fan sifatida kutubxonashunoslik fanini quyidagi tuzilmasini 
yaratish mumkin: 
1. Kutubxonashunoslik fanining umumiy nazariy asoslari. 
2. Kutubxona axborot massivlarini shakllantirish nazariyasi. 

---

18 
3. Kutubxona axborot - qidiruv tizimlari nazariyasi. 
4. Foydalanuvchilarga kutubxonachilik xizmatlari ko‘rsatish 
nazariyasi. 
5. Kutubxonachilik ishini boshqarish nazariyasi. 
6. Kutubxonachilik ishi va kutubxonashunoslik g‘oyalari tarixi. 
O‘quv predmeti sifatida mamlakatimiz kutubxonashunosligi 
quyidagi bo‘limlardan tashkil topgan:
1. Kutubxonachilik ishi nazariyasi va tarixi; 
2. Hujjat resurslari; 
3. Hujjatlarni analitik va sintetik jihatdan qayta ishlash; 
4. Foydalanuvchilarga axborot-kutubxona xizmati ko‘rsatish; 
5. Kutubxona marketingi; 
6. Kutubxona menejmenti; 
7. Axborot-kutubxona faoliyatini boshqarish; 
8. O‘zbekiston va chet el kutubxonalar tarixi; 
Ushbu tuzilma ixtisoslashuvlarning turli yo‘nalishlari bilan 
to‘ldiriladi: kitobxon psixologiyasi, o‘qish psixologiyasi, ish joylarini 
avtomatlashtirish, kutubxona reklamasi va boshqalar. 
Kutubxonashunoslik fanining nazariy asoslari jamiyatda to‘plangan 
kitob boyliklari va boshqa axborot manbalarini tashkil qilinishini turli 
jarayonlarining umumiy tamoyillari, qonunlari va qonuniyatlarini 
yoritishga va tushunishga yordam beradi. Bular kutubxonashunoslik va 
kutubxonachilik ishining nazariy va metodologik asoslarini tashkil etadi. 
Shunday qilib, zamonaviy kutubxonashunoslik fanining eng muhim 
xususiyatlari uning mohiyati, vazifalari va tuzilishidir. 
Kutubxonashunoslik fani o‘z mohiyatiga ko‘ra yetilgan ijtimoiy fan. 
U e’lon qilingan axborotni, kutubxonachilik ishi orqali ijtimoiy faoliyat 
ko‘rsatishini nazariy asoslarini o‘rganadi. Bu ko‘p vazifali fan bo‘lib, 
nafaqatgina kutubxonachilik sohasiga, balki to‘g‘ridan - to‘g‘ri 
ma’naviy va moddiy ishlab chiqarishning barcha sohalariga ta’sir 
ko‘rsatadigan fan hisoblanadi. 
Kutubxonashunoslik fani - bu ilmiy bilimlarning murakkab 
tuzilmasi bo‘lib, uning barcha elementlari kutubxonachilik ishining 
yuksak ijtimoiy, insoniy maqsadlariga erishish uchun xizmat qiladi. Bu 
muntazam ravishda rivojlanib, boyib boruvchi, axborotning mohiyatiga 
qarab o‘zgartirib turadigan bilimlar tizimidir. Ushbu fanda barqarorlik 
davri nisbiy, rivojlanish davri mutlaqdir.