Kurs jumisi tema: “Valyuta kursi” Orinlaǵan: 3-a ekonomika topari studenti Uzaqbaeva Dilbar Ilimiy basshi: úlken oqitiwshi Aytjanov Artiqbay

I Bap. Valyuta kursinin' a'hmiyeti ha'm tu'rleri

1.1. Valyuta kursinin' mazmunı ha'm a'hmiyeti

VALYUTA KURSI — bir mámleket pul birliginiń basqa mámleket pul birliginde kórsetilgen baxası. Valyuta kursi qatań belgilengen hám ózgerip turatuǵın (valyuta bazarında ol yamasa bul valyutaǵa talap yamasa usınısqa qarap túrleri bar. Valyuta kursi mámleketler valyutasınıń satıp alınǵan zat qabiyleti, sonıń menen birge xalıq aralıq tólew quralları (mas. SDR, yevro) menen óz-ara munasábet hám faktorlar (tovarlar baxasın milliy valyutada salıstırıw ) tiykarında belgilenedi. Olardıń satıp alınǵan zat qábiletiniń ózgeriwi menen (inflyatsiya dárejesi, tólew balansları jaǵdayı, túrli mámleketlerde túrlishe procent stavkalarınıń ornatılıwı, jáhán valyuta bazarinda usı valyutaǵa isenim dárejesi, sonıń menen birge basqa siyasiy sebepler tásirinde) Valyuta kursi da ózgerip turadı. Oraylıq emissiya banki belgileytuǵın rásmiy Valyuta kursti húkimet belgileytuǵın yamasa valyuta bazarında payda bolatuǵın erkin Valyuta kurstan parıqlaıw kerek. Bunnan tısqarı Valyuta kursi milliy pul birliginiń basqa mámleket valyutası yamasa xalıq aralıq hám de regionlıq valyutalar menen óz-ara rásmiy ornatılǵan munasábetler boyınsha («su`zip juretuǵın», «o`zgeriwshen`» kurs ) belgileniwi múmkin (Evropa valyuta birlespesinde kurslardıń o`zgeriwi + 2,25% sheńberinde shegaralanǵan ).

Valyuta sawdası ámeliyatında valyuta joqarılaw kurs boyınsha satıladı (satıwshı kurs), satıp alıwda bolsa tómenlew (qarıydar kurs ) kurstan paydalanıladı. Valyuta kursinin` eki dárejesi ortasındaǵı pariqtan (marja) banktiń valyuta sawdasınan alatuǵın tabısı kelip shıǵadı. Valyuta kursin rásmiy kóteriw (revalvatsiya) mámleketti kapitaldı shetke shig`ariwdan mápdar etedi, importtı qolaylastıradı, sebebi sırt el valyutasın arzanlaw satıp alıwǵa múmkinshilik tuwıladı. Valyuta kursin rásmiy tómenletiw (devalvatsiya) mámleket sawda hám tólew balansınıń keskin jamanlasiwi, valyuta rezervinin`haldan tayiwi menen baylanıslı halda júzege keledi. Sırt el valyutası kursiniń birjadaǵı arnawlı mekeme tárepinen belgileniwi hám arnawlı byulletenlarda baspadan shig`ariliwi valyuta kotirovkasi dep ataladı. Bunday byulleten maǵlıwmatları baspa sózde de baspadan shıǵarıp barıladı. Ózbekistan Respublikası Oraylıq banki dawiriy tákirarlanatuǵın túrde hár háptede buxgalteriya esabı hám bajıxana tólewleri ushın pul massası hám inflyatsiya dinamikasın esapqa alǵan halda shet el valyutalardıń sumg`a salıstırǵanda kursların baspa sózde járiyalap baradı. 1 AQSH dolların sumda salıstırǵanda rásmiy ayırbaslaw kursi 2001-jili 16-yanvarda 326 sum 63 tıyındı quradı.

Valyuta bazarı - naq hám naq emes formada shet el valyutasin satıp alıw hám satıw boyınsha operatsiyalar ámelge asırilatuǵın finans bazar segmenti. Hár bir mámleket óz milliy valyutasına iye. Usı waqıtta jer júzinde 250 den zıyat mámleket bar. Olardan 195 si ǵárezsiz mámleketler, qalǵanları bolsa uyımsız yamasa arnawlı mártebege iye. Dúnyada 160 qa jaqın valyuta bar.

Valyuta bazarında kim isleydi?

Broker - mápdar tárepler - klientler ortasında olardıń atınan hám olardıń esabınan túrli pitimlerdi ámelge asırıwda járdem beretuǵın dáldalshı bolıp, komissiya formasında sıylıq aladı. Diller fizikalıq yaki yuridikaliq shaxs biznesta ápiwayı dáldalshı ("dáldalshı") retinde qatnaspaytug`in, biraq óz atınan jumıs alıp baratuǵın, investitsiya etetuǵın o'z qarjları aktsiyalarn, qımbat bahalı metallarn satıp alıwda, qimmatli qaǵazlar ha`m valyutalar.

Xalıq aralıq sawdanıń ishki sawda menen salıstırǵanda eń zárúrli ózgesheligi sonda, oǵan hár qıylı pul birlikleri, yaǵnıy hár túrlı milliy valyutalar xızmet etedi. Usınıń menen birge, hár bir mámleket óz aymaǵında barlıq esap-kitaplar tek milliy valyutada ámelge asırılıwın talap etedi. Ónimlerdi sırt elge satatug`in jergilikli firmalardıń salıqqa ólshewli tabısı naǵız ózi valyutada belgilenedi. Usınıń sebepinen xalıq aralıq sawda mudamı óz-ara xarakterge iye bolǵan mashqalalardi sheshiwdi talap etedi:

-tovarlardı real satıw hám satıp alıwdı shólkemlestiriw;

-sawda operatsiyaların valyuta menen támiyinlew.

Sonday etip, óz gullerin AQShg`a eksport qılıwda, Kolumbiyadaǵı sawda kompaniyası olardı peso menen tolıq, óz uyinde satıp aladı hám Amerikada olardı dollarlarǵa satadi. Sonday etip, eksport etiwshi kompaniya eki mashqalanı sheshiwi kerek: gullerdi satıw hám tu`simlerdi milliy valyutaǵa ótkeriw hám barlıq qárejetlerdi qaplaw hám payda alıw. Eger barlıq mámleketler onıń rawajlanıwınan mápdar bolsa, nege xalıq aralıq sawda jolında valyuta sxemaların jaratıw kerek? Bunıń bir neshe sebepleri bar:

-milliy valyutanıń bar ekenligi húkimetke tuwrıdan-tuwrı mámleketten pul alatuǵınlar menen esap-kitaplardı ámelge asırıw ushın aqsha tabıwdı ańsatlastiradi. Bularǵa xızmetkerler, sonday-aq áskerler, eń jarlı puqaralar hám mámleket mútajlikleri ushın tovarlar hám xızmetler jetkizip beretuǵın firmalar kiredi. Hádden tıs jaǵdaylarda, mámleket ápiwayı ǵana qosımsha qaǵaz belgilerin shıǵarıwı múmkin;

-milliy valyutanıń bar ekenligi mámleketke mámleket ekonomikasındaǵı islerdiń barıwın basqarıw múmkinshiligin beredi;

-milliy valyuta mámlekettiń tolıq suverenitetti, basqa mámleketler húkimetleriniń qálew-shıdamlılıǵınan ǵárezsizligin támiyinlewge múmkinshilik beredi;

-óz valyutan`izg`a ıyelik etiw inflyatsiyanin` jılısıwın aldın alıwǵa járdem beredi, bul basqa mámleketler valyutaları menen ayirbaslanadi.

Hár qıylı valyutalar bar bolǵan sharayatta xalıq aralıq sawdanı ámelge asırıw ushın, insaniyat túrli mámleketler puqaraları hám kompaniyaları ortasında óz-ara esap-kitaplar mexanizmin jarattı. Ádetde valyuta bazarı dep ataladı.

Valyuta konversiyasi - bir mámleket valyutasın basqa mámleket valyutasına ayırbaslaw bolıp tabıladı. Bul ayırbaslaw basqa mámleketlerge sayaxat qılıw, shet el firma hám kompaniyalar menen sawda-satıq qılıw hám shet el onlayn-dúkanlardan tovarlar satıp alıw imkaniyatın beredi.

Konversiya valyuta paritetina tiykarlanadı. Biraq ámelde pul birlikleriniń ayırbaslaw kursları ol menen hesh qashan uyqas kelmeydi, sebebi talap hám usınıs teń emes. Aktiv tólew balansı sharayatında ishki bazarda valyuta kursi pa`seymekte hám milliy kurs ósip atır. Keri jaǵday passiv teń salmaqlılıq menen júzege keledi. Sol sebepli kóp mámleketlerde bir waqtıniń ózinde rásmiy hám erkin almasiw kursi bar. Birinshiden, Oraylıq bank xalıq aralıq shólkemler menen, ekinshisi bolsa, jeke shaxslar menen esap-kitap etedi.

Kotirovka - milliy valyutanı sırt el valutasinda belgilew. Olar eki qıylı: tuwrıdan-tuwrı (baha, mısalı, ishki bazarda dollar) hám kerisinshe. Eger bir valyutanıń ma`nisi basqa ekewi arqalı kórsetilgen bolsa, sonday eken, bul óz-ara kurs bolıp tabıladı. Eger eki pul birligi ortasında tuwrıdan-tuwrı kotirovkalar almasiwi júdá kishi bolsa, buǵan mútajlik payda boladı.

Valyuta ayırbaslaw tólewlerdi jiberiwshi hám qabıl etiwshi banklerdiń kursinda ámelge asıriladı. Ayırbaslaw ushın komissiya alınıwı múmkin. Sırt el valyutasında tólewdi ámelge asırıwdan aldın, ayırbaslaw kursi hámde komission tólewlerge anıqlıq kiritedi.

Sırt el valyutasına talap basqa mámleketlerdiń jergilikli tovarlarǵa bolǵan qızıǵıwshılıg`ı menen belgilenedi. Satıp alınǵan zattı tólew ushın shet el mámleketleri valyuta ayırbaslawdı ámelge asırıwı kerek.

Usınıs tómendegiler menen belgilenedi:

1) bul mámlekettiń shet el tovarlarǵa bolǵan talabı;

2) basqa mámleketlerdiń finanslıq aktivlerine bolǵan procentler.