Kurs ishi mavzu: “

II.BOB. MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASALARI XARAJATLARINI REJALASHTIRISH VA MOLIYALASHTIRISH MEXANIZMLARINI ISHLAB CHIQISH
2.1 Maktabgacha ta’lim muassasalari xarajatlarini rejalashtirish mexanizmi
Respublika xalq xujaligi rejasi asosida maktabgacha tarbiya muassasalarini loyixalashtirish, rejalash belgilanadi. Maktabgacha tarbiya muassasasi mustakil ravishda iktisodiy va sotsiald rivojlanish rejasini ishlab chikadi. Maktabgacha ta’lim muassasasi yunalishi buyincha faoliyat natijalariga e’tiyojini aks ettiruvchi va bolalarning urtacha yillik sonini aniklash uchun asos bulib xizmat kilidigan nazorat rakamlari kursatkichlari, budjet va tarmok moliya normativlari orkali muassasani tutib turish va rivojlantirish ajratilgan budjet va tarmok maglablari maktabgacha tarbiya muassasalari budjet xisobiga (Boshka manbalar) yoki shu bilan ta’minlashning tarmok manbalari xisobiga tushirilishining davlar buyurtmasi.

• 
  pul bilan ta’minlashning budjetga tarmoq normativi;
  
• 
  ish xaqi jamg’armasi normativi daromadlarini taqsimlashning birichi usulidir;
  
• 
  ishlab chiqarish va sotsial rivojlanish jamg’armasi normativi;
  
• 
  valyuta ajratmalari jamg’armasi normativi.
  

Maktabgacha ta’lim muassasasi reja, moliya, mehnat, intizomiga va pedagogik mexnat intizomiga qat’iy roiya qilishga majburdir.
Rejalashtirish. Respublika Xalq ta’limi Vazirligi Uzbekiston Respublikasi Iqtisod instituti, Moliya, vazirligi, Sog’likni saqlash Vazirligi, Davlat standartlari tomonidan ishlab chiqiladi
Ilmiylik prinsipida Xalq xujaligi rejasiga asoslanib Xalq ta’limini ilmiy nuqtai nazardan davlat rejasiga asoslanib, Xalq ta’limini ilmiy nuqtai nazarda Davlatimiz tomonidan ko’rsatib berilgan qonun, qaror, direkutiv-yul yuviklari asosida rejalashtirishdir.
Joylarning tashabbuslari bilan – idora, jamoa tashkilotlari.
Maktabgacha muassasa yerdan suvdan foydalanish, tabiatni muxofaza qilish, qurilish, axoliga ijtimoiy soxasini rivojlantirish, mehnat resurslaridan foydalanish, xodimlar soni, va maktabgacha ta’lim muassasasi xuquqi doirasidan tashqariga chiqadigan boshqa soxalari bo’yicha o’z rejasini xalq deputatlari soveti bilan muvofiqlashtiradi.
Davlat maktabgacha ta’lim muassasasi budjet yoki tarmoq moliya prinsipi asosida faoliyat ko’rsatadi.
Maktabgacha tarbiya muassasalari pul bilan ta’minlashning xisob birligi sifatidan o’rtacha yillik xisobda bir bola olinadi. Budjet yoki tarmoq moliya normativlari vazirlik va ijoralar tomonidan o’z tasarrufidagi muassasalar uchun xalq ta’limi vazirligi, moliya vazirligi, Iktisod nistituti ishlab chikkan metodik tavsiyalarga muvofik ishlab chikiladi.
M.T. muassasasi kushimcha pul mablaglari kuyidagilardan shakllanadi.

1. 
   Bajarilgan ish kursatilgan xizmat uchun moddiy xarakterdagi tizimlar.
   
2. 
   Davlat shirkat va jamoat xkrxonalari va axoli buyurtmasi buyicha tuzilgan shartnomalar.
   
3. 
   Bush turgan yordamchi xonalar, inshootlar, uskunalarni ijaraga berishda tushgan mablaglar.
   
4. 
   Ixtiyoriy badallardan va davlat va shirkat, jamoa korxonalari va tashkilotlaridan shuningdek, ayrim fukarolardan shungan moddiy kiymatlar.
   
5. 
   Boshka tizimlar.
   

Kuyidagi jamgarmalar shakllanadi:
a) ish xaki jamgarmasi va sotsial rivojlanish;
b) ishlab chikarish;
v) valyuta jamgarmasi.
Maktabgacha ta’lim uassasasi uz faoliyatida O’zbekiston Respublikasida Xalq ta’limni vazirligi Qoraqalpog’iston xalq ta’limi vazirligi tomonidan utkazilayotgan yagona siyosaiy prinsiplarga amal kiladi. Bu budjet, banklar, ta’minotchilar va boshka kontraktlar, shuningdek, tasarrufida turgan xalq ta’limi bo’limlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar oldidagi o’z majburiyatlarini vaqtida bajarilishi uchun ma’suldir.
Rejalashtirish. Istiqbol va joriy turlardan iborat.
Istiqbol rejada 10 yoki 5 yillarga muljallanadi. Bu xalq ta’limi moliyaviy ekonomiya bo’limlarda va uzoq muddatga mo’ljallangan rejalarda aks etadi.
Joriy rejalashtirish. Bu xar yili amalga oshiriladigan moliyaviy xujalik ishlaridir. Maktabgacha ta’lim muassasalari va yukori bulimlarning munosabati, reja, boshkarish, Davlat korxonasi birlashmasi tugrisidagi Xalq ta’limida xo’jalik mexanizmining asosiy qoidalari doirasidagi qonunning ayrim qoidalariga rioya qilish asosida ish yuritadi. Yuqori bulim muassassi qonunchiligida belgilangan huquqlari joirasidagina kursatma berilishi mumkin. Yuqori bo’limning muassasa faoliyatini qonunchilikki rioya kilinishi, sotsiologik mulkining bajarilishini nazorat qiladi. Muassasasining ishlab chikarish va moliyaviy xujalik faoliyatini nazorat qilib va bajariladigan huquqka ega bo’lgan boshqa tashkilotlar tomonidan manfaatdor tashkilotlarni jalb qilgan xamda 1 yilda 1 marotaba kompleks ravishda amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarining xarakat smetalari muassasani saklashga muljallangan mablag’ining xajmi kaysi maksadga sarflanishi va kvartallar buyicha taksimlanishi belgilab beradigan asosiy xujjat xisoblanadi. Ana shu smetaga asoslanib budjetga bolalar muassasasining moliyaviy extiyoji uchun pul ajratish kuzda tutiladi va mablag ajratiladi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari vazirliklar idoralar, xalq deputatlari sovetlari kursatmasiga binoan ularga buysungan korxonalar muassasalar, xalq deputatlari tomonidan xalq xujaligi rejasida belgilab berilgan bolalar kontingenti doirasida tuziladi.
Smetada – maktabgacha ta’lim muassasasining barcha xarakatlari va bu xarajatlari qoplanadigan manbalar, budjet ajratmalari va ota-onalar mablag’lari ko’rsatiladi.
Yozgi sog’lomlashtirish tadbirlarini o’tkazish uchun aloxida smeta tuziladi. Smetaning 6 bo’limi va xar bir moddasi xakida tushuncha berish. Ishlab chikarish ko’rsatkichlarini aniqlashda muassasadagi guruhlar bolalar soni muassasada bolaning bo’lish vaqti necha soat ishlashiga qarab ishni turiga ham aloxida e’tibor beriladi. Smeta bo’yicha xarajatlarini rejalashtirish bo’yicha
I-modda Ish xaxi,
2-modda Ish xaqida nisbatan ajratmalar
3-modda Idora va xo’jalik xarajatlari.
4-modda Komandirovka va xizmat xarajatlari.
5-modda O’quv o’rganuv, kutubxona va o’yinchoqlar sotib olish.
9-modda Ovqatlantirish xarajatlari,
12-modda Asbob uskuna va invertarlar sotib olib.
16-modda Bino va inshootlarning kapital remonti.
18-modda Boshqa xarajatlari.
Mamlakatimiz аholisining 60 foizdan ko‘prog‘ini bolalar va o‘smirlar tashkil qiladi. Tаbiiyki, ulаrni o‘qitish, tarbiyаlash, kаsbga yo‘naltirish va mutаxаssis kadr qilib tayyorlash masalalari zаmonning dolzаrb mаsalаsi bo‘lmog‘i zаrur.
Tа’limni moliyalashtirish tizimi mustaqillik yillarida ma’lum o‘zgarishlarni boshidan kechirdi, lеkin davlat rеsurslaridan foydalanishdagi o‘ziga xos xususiyatlarni saqlab qoldi, unda asosiy moliyalashtirish manbai – dаvlat byudjeti bo‘lib, dаvlat byudjеtidan ta’lim muassasalarini sаqlаshga аjrаtmalar byudjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’minlash tartiblari va tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Bunda davlat byudjеtidan moliyalashtirish tamoyillari sifatida quyidagilarni aytish mumkin:
-mаblаg‘lаrni sаrflаshdа tеjаmkorlik tаrtibigа rioya qilish, pul sаrflаrining еng kаm bo‘lishiga intilish;

• 
  byudjеt mаblаg‘lаridаn mаqsаdli foydаlаnish, yа’ni fаqаt аniqlangan va oldindan asoslangan maqsadlarga ularni smeta moddalari o‘rtasida qаyta taqsimlashlarsiz ishlatish;
  
• 
  dаvlаt tа’lim muаssаsalarining moliyаviy fаoliyаti ustidаn yuqori tashkilotlar hamda moliya organlari tomonidan muntazam nazoratni olib borish.
  

Respublikamizda xalq ta’limi tizimidagi ta’lim muassasalari tarkibini quyidagicha ko‘rimiz mumkin (1-rasmga qarang).
Hozirgi kunda mаktаb tа’limi tizimini moliyаlashtirishning ko‘pkanalli tizimi shakllangan bo‘lib, maktab ta’limi moliyaviy rеsurslarning quyidagi mаnbalariga еga.
Davlatdan moliyalashtirish manbalari:

• 
  davlat (rеspublika va mаhalliy) byudjeti
  
• 
  davlat maqsadli fondlari (masalan, Maktab ta’limi fondi) Nodаvlat moliyalashtirish manbalari:
  
• 
  tadbirkorlar va homiylarning moliyaviy yordamlari;
  
• 
  jamoatchilik yordamlari;
  
• 
  ota-onalarning (o‘qitish uchun) to‘lovlari, qo‘shimcha pullik ta’lim;
  
• 
  xorijiy kreditlar va grantlar;
  
• 
  boshqa xususiy manbalar (masalan, xayriya tashkilotlari);
  
• 
  ta’lim muassasalarining o‘z tadbirkorlik faoliyatidan daromadlari va tushumlari.
  

1-rasm. Xalq ta’limi tizimidagi ta’lim muassasalari(2017-2018 yil)⁴

1-rasm ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, 2017-2018-o‘quv yili uchun xalq ta’limi tizimidagi ta’lim muassasalaridan umimiy o‘rta ta’lim maktablari soni - 9624 tani, ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalari soni - 461 tani, barkamol avlod markazlari soni - 211 tani, maxsus maktab internatlari soni - 85 tani, mehribonlik uylari soni - 22 tani, bolalar shaharchalari soni - 3 tani tashkil etgan. Ana maktablarga esa kichik sinf bolalarii savodli qilib yetkazishda maktabgacha ta’lim muaasalarining alohida o’rni bor. Ana shuning uchun makarabgacha ta’lim vazirligi tashkil etildi. Bu sohaga davlat e’tibori kuchaytirildi. Mavjud bog’chalar rekonstruksiya qilindi. Respublikamizning barcha hududlarida yangi zamonaviy maktabgacha ta’lim muassasalari qad rostladi. Oliy ta’lim muassasalarida muataxassislar tayyorlash kuchaytirildi.
Azaldan ma’lumki, davlat byudjeti ijtimoiy sohalarni moliyalashtirishda yagona manba bo‘lib kelgan. Xususan, ta’lim tizimi ham klаssik ijtimoiy soha sifatida bir necha o‘n yilliklar dаvomida to‘lig‘icha byudjetga qarаm soha bo‘lib kelgan. Hozirda ham byudjеt xarajаtlarining aksariyat qismi mаorif tizimini xususan maktabgacha ta’lim muassasalarini ta’minlashga safarbаr etilmoqda.
Ijtimoiy mаdаniy sohаlаr iqtisodiyotning kаttа bir bo‘lаgi hisoblаnаdi, jаmiyаt vа uning а’zolarigа nomoddiy xususiyаtdаgi xizmаt ko‘rsаtish vаzifаsini аmalgа oshirish bilan shug‘ullanаdi. Fuqаrolаrning ijtimoiy tа’minotga bo‘lgаn huquqi asosiy qonunimiz bo‘lgan O‘zbеkiston Rеspublikasi Konistitutsiyasi tomonidаn kаfolatlаnаdi. Ijtimoiy yordаm tizimini huquqiy jihаtdаn barpo etish va bu boradagi qonunlarning ijro etilishini moliyaviy ta’minlаsh iqtisodiyotni modеrnizatsiyаlаsh shаroitida muhim vаzifalardаn biri hisoblаnаdi. Аholini ijtimoiy himoyalash masalasining ustuvorligi O‘zbеkiston Rеspublikasida аholini ijtimoiy jihаtdаn himoyа qilish, bozor iqtisodiyotiga o‘tish dаsturining eng ustuvor yo‘nalishi sifatida tan olingan.

2.2. Maktabgacha ta’lim muassasalari xarajatlarini moliyalashtirish mexanizmi

Maktabgacha ta’lim tizimini yaxlit uzluksiz ta’lim tizimining muhim bo‘g‘ini sifatida yanada takomillashtirish, maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish hamda moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash, bolalarni har tomonlama intellektual, ma’naviy-estetik va jismoniy rivojlantiruvchi zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etish, ularning maktabga tayyorgarlik darajasini tubdan oshirish maqsadida:
1. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi, Moliya vazirligi va Iqtisodiyot vazirligining O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi (keyingi o‘rinlarda — Vazirlik deb ataladi) negizida quyidagilarni tashkil etish to‘g‘risidagi taklifiga rozilik berilsin:
Oldingi tahrirga qarang.
(1-bandning “a” kichik bandi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 5-iyuldagi PF-5759-sonli Farmoniga asosan o‘z kuchini yo‘qotgan — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 05.07.2019-y., 06/19/5759/3385-son)
b) Ixtisoslashtirilgan loyiha-izlanish institutini (keyingi o‘rinlarda — Institut) davlat unitar korxonasi shaklida tashkil etish hamda Institutni maktabgacha ta’lim tizimi buyurtmachilari bilan tuzilgan shartnomalarga muvofiq investitsiya loyihalari bo‘yicha, shu jumladan, davlat-xususiy sheriklik loyihalari bo‘yicha loyihaoldi va loyiha hujjatlarini ishlab chiqishda bosh loyiha tashkiloti sifatida belgilash;
Ta'lim sifatni aniqlaydigan sohadir inson kapitali davlat va uning innovatsion jozibadorligini rivojlantirish darajasiga ta'sir qiladi. Ko'rsatmoqda yuqori poygalar Iqtisodiy o'sish, davlat siyosatining ustuvor yo'nalishlari ta'limni rivojlantirish va aholining savodxonligini oshirishni taqsimlashni anglatadi. Shu bilan birga, maktabgacha ta'limga katta e'tibor berilmoqda.
Maktabgacha bo'lgan davr shaxsiyatning davrlaridan biridir. Maktabgacha ta'lim inson kapitalining sifatiga ta'sir qiluvchi butun ta'lim tizimining eng muhim tarkibiy qismidir. Shu munosabat bilan maktabgacha ta'limni moliyaviy qo'llab-quvvatlash, aksariyat mamlakatlarda ota-onalar tomonidan mablag'larni taqsimlash bilan bir qatorda davlat ishtirokini anglatadi.
Maktabgacha ta'lim samarali investitsiyalar sohasiga tegishli. Maktabgacha ta'lim tizimining ahamiyatini hisobga olgan holda, ushbu sohani rivojlantirishga katta e'tibor beriladi: maxsus dasturlar ishlab chiqilmoqda, moliyalashtirish manbalari kengaymoqda va takomillashtirilmoqda. Dunyoning ko'plab mamlakatlarida maktabgacha ta'lim xarajatlarining asosiy manbai - bu byudjet mablag'lari. Byudjet mablag'lari umumiy moliyalashtirishning 80% dan ortig'ini tashkil etadi. Maktabgacha ta'limni moliyalashtirishning asosiy manbalari bugungi kunda mahalliy (idoraviy) byudjet va ota-ona to'lovi hisoblanadi. Mavjud standartlarga muvofiq, ota-ona to'lovi miqdori bolaning tarkibining 20 foizidan oshmasligi kerak. Shu bilan birga, ota-ona to'lovi bekor qilinishiga qadar bir qator toifalar uchun sezilarli imtiyozlar beriladi. Moliyaviy resurs manbalarining tarkibi
Ta'lim muassasasi ustavida maoshli o'quv xizmatlarini taqdim etish va tadbirkorlik va boshqa daromad keltiradigan tadbirlarni amalga oshirish majburiy O'z faoliyatini tashkil etishning asosiy xususiyatlari, shu jumladan: pullik o'quv xizmatlarining mavjudligi va ularni ta'minlash tartibi (shartnoma asosida);
tadbirkorlik va boshqa daromad keltiradigan faoliyatini amalga oshirish; - bu biznesdan olingan daromadlar hisobidan va boshqa daromad keltiradigan tadbirlar hisobidan institut tomonidan sotib olingan mol-mulkni yo'q qilish tartibi.
O'rnatilgan ekskuroadriant mablag 'ko'pincha joriy xarajatlarga to'liq yo'l oladi (to'lovni to'lash, kommunal to'lovlar va boshqalarga). Ammo hozirgi paytda o'quv yurtlarining moddiy-texnik bazasini takomillashtirishga mablag 'jalb qilindi.
Xayriya fondlari hajmi oldindan ko'rish uchun oldindan taxmin qilish mumkin emas. Bu barcha ishtirokchilarning o'quv jarayonining sa'y-harakatlariga bog'liq. Ushbu manbaning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, farovonlik mablag'lardan foydalanish tartibini belgilaydi, muassasaning mustaqil tijorat faoliyati daromadlari o'z xohishiga ko'ra qo'llaniladi.