Kurs ishi mavzu: sinxron tarjimada paralingvistik vositalarni berish usullari tayyorladi

2.4 Sinxrin tarjima jarayonida paralinguistik tasniflar va fonatsion paralinguistik vositalarning ishlatilishi

Paralinguistik vositalarga, A.I.Smirnitskiyning so‘zlariga ko‘ra, faqat so‘zlovchining jismoniy holatini funktsional jihatdan asosli ifodalari kirishi lozim, og‘zaki muloqotdagi bo‘shliqlarni to‘ldirish, ya'ni u nutq faoliyatining funktsional tarkibiy qismi.

Ushbu bo‘limda biz paralingvistik vositalarning tasnifiga turli xil yondashuvlarni ko‘rib chiqamiz. E.M. Vereshagina tomonidan tasniflash paralingvistik vositalarning axborot funktsiyasi bilan bog‘liq. Shuningdek, ushbu tasniflash paralingvistik vositalarini vujudga kelishning psixologik xususiyatlari bilan bog‘liq. Muallif tomonidan paralinguistik vositalarning quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatgan:

1. hamroh nutq, lekin kommunikativ yukga ega emas;

2. nutqni o‘rnini to‘ldirish va ma'lumotlarni olib yurish.

I.N.Gorelov ularning jismoniy tabiati bilan og‘zaki bo‘lmagan aloqa komponentlarini quyidagicha tasniflash mumkin deb hisoblaydi:

1. fonatsiya;

2. mimik-gestural va pantomimik;

3. aralashgan.²³

P. Ekman va U. Frizen tasnifiga ko‘ra og‘zaki bo‘lmagan vositalar quyidagi turlarga bo‘linadi:

1.emblemalar - tushunchalarni (ma'nolarni) va mavzularni yetkazishga qodir imo-ishoralar va so‘zga eng funktsional ekvivalenti;

2. illyustratorlar - og‘zaki ifodalangan narsani to‘ldiruvchi harakatlar;

3. regulyatorlar - boshqarishga yordam beradigan harakatlar, og‘zaki ifoda etilgan narsalarni tartibga solish;

4. affektivlar – so‘zlovchining holatini ifodalovchi og‘zaki bo‘lmagan vositalar;

5. adaptorlar – o‘zining parvarishiga yo‘naltirilgan harakatlar.

Ammo paralingvistik vositalarining eng to‘liq va ko‘p qo‘llaniladigan tasnifi G.V.Kolshanskiyning tasnifi. U quyidagi paralingvistik vositalarning turlarini ta'kidlaydi:

1. fonatsiya;

2. kinesika;

3. grafika.²⁴

Shunday qilib, barcha yondashuvlarni hisobga olgan holda va ish vazifalarga muvofiq, biz batafsilroq so‘nggi tasnifga e'tibor qaratamiz.

Sinxron tarjima jarayoniga yordam beruvchi fonatsion paralinguistik vositalar haqida so‘z borar ekan paralinguistik vositalarning birinchi turi - fonatsiyani ko‘rib chiqamiz. Yunoncha "phōnē" dan fonatsiya tovush, ovoz degan ma'noni anglatadi. Fonatsiya deb gırtlakdan nutq traktining artikulyatsion harakatlari davomida o‘zgartirilgan tovushni hosil qilish uchun foydalanishga aytiladi. Fonatsiya butun bir hodisa sifatida insonning vokal apparatining barcha xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan jismoniy xususiyatidir.

Tabiatiga ko‘ra so‘zlovchining fiziologik xususiyatlari va uning psixologik holati bilan bog‘liq bo‘lgan ovoz kuchi, tembr, ohang kabi umumiy fonatsion belgilar nutq artikulyatsiyasiga har doim hamrohlik qiladi va so‘zlovchining jismoniy holatining ko‘rsatkichidir.

Fonatsion aloqa vositalari insonning holati, uning tuyg‘ulari, ichki holati va hatto temperamenti va xususiyatlari to‘g‘risida yetarli darajada aniq ma'lumot beradi.

Fonatsiya vositalari ikki guruhga bo‘linadi: lingvistik va paralingvistik. Lingvistik fonatsiya so‘zlarni hosil qiluvchi nutq tovushlari, intonatsiya, so‘z urg‘usi va mantiqiy pauzalarni o‘z ichiga oladi. Paralinguistik fonatsiya ovozning vokal sifatlari, diapazoni, tembri va ovoz kuchi kabi vositalar (tovush), diktsiya, ohang (ohang harakati), xarakteristikalari (yoki ekstralingvistik fonatsiya), pauza joylovchilari, til imo-ishoralari, tovushlarning artikulyatsiyasini o‘z ichiga oladi, ya'ni bu nutqning individual aqliy va fiziologik xususiyatlari hisoblanadi.

Keling, ushbu turdagi fonatsiya vositalarini batafsil ko‘rib chiqaylik.

1. Ekstralingvistika ovoz tizimiga kirmaydigan tovush qo‘shimchalari, lekin ularni to‘ldiradi, o‘zgartiradi, so‘zlovchining og‘zaki nutqini taxmin qiladi va hissiy holatni ifodalaydi. Ekstralingvistika quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

- muloqot paytida paydo bo‘ladigan o‘ziga xos tovushlar, masalan, kulish, yig‘lash,

pichirlash, xo‘rsinish, duduqlanish va h.k.

- nol tovushlar: pauzalar;

- ajratish tovushlari: yo‘tal;

- nazalizatsiya tovushlari: "ha-ha-ha".

2. Nutq tembri - bu ovozning individual-shaxsiy tovush bezalishi, bu nutqni o‘ziga xos ovoz va hissiy jihatdan ekspressiv qiladi. Siz odamni ovozining tembri orqali uni ko‘rmasdan taniy olasiz, chunki bu identifikatsiya belgisining bir turi. Individual tembrga to‘liq tavsif berish juda qiyin, ammo uni belgilari yordamida xarakterlash mumkin: jarangdor ovoz, baland, qari va boshqalar. Yetarlicha tajriba va e'tiborga ega bo‘lsak suhbatdosh haqida kerakli ma'lumotni uning ovoz tembrini tahlil qilib olish mumkin

Sinxron tarjima jarayonidagi paralingvistik vositalar, jumladan o‘zbek tiliga tarjima qilganda paralingvistik vositalari haqida fikr yuritganda, ularni sistema sifatida o‘rganganda o‘ziga xos vazifalarni, internotsional belgilar boshqa xalqlar tillari paralingvistik vositalari bilan bog‘lab, qiyoslab, ko‘rilganda yana yaqqolroq ko‘zga tashlanadi. Bu haqda G‘. Salomovning ”Tarjima nazaryasiga kirish”, A. Nurmonovning ”O‘zbek tilining paralingvistik vositalari haqida” kabi ishlarida, ayrim o‘rinlarda qimmatli fikrlar bayon etilgan.

1. Paralingvistik vositalar ekspressivlikni ta’minlashga yordam beradi.²⁵

2. Paralingvistik vositalar nutq jarayonida vaqtni tejaydi.

3. Paralingvistik vositalarni o‘rganish zarur. Bu madaniy aloqalarni yaxshi yo‘lga qo‘yishga, xalqlarning o‘zaro bir – birlarini yaxshi tushunishga, tarjima ishlarini sifatini ko‘tarishga, kishilarning dunyo xalqlari urf – odatlari, hayotiy tajribalarni atroflicha bilishga, inson madaniy saviyasining ko‘tarilishi, xalqlar haqidagi tassavurlarining kengayishi, tilshunoslikning boshqa fanlar orasidagi o‘rnini, qimmatini oshirishga yordam beradi.

4. Shuning uchun o‘zbek tili paralingvistik vositalarning keng ko‘lamda atroflicha o‘rganish zarur bo‘ladi.

Paralingvistik vositalar ma’no ifodalashi, ularning xizmati ehtimol bir paytlar tovush tili xizmatiga nisbatan ustun bo‘lgan bo‘lishi mumkin.²⁶

Xulosa qilib aytganda , Paralingvistik vositalar fikr ifodalashda eng sodda, eng tejamli vositalar hisoblanadi. Paralingvistik vositalar ham ma’lum bir xabar tashishda lingvistik vositalarga yordam beradi, ba’zi o‘rinlardAa hatto lingvistik vositalar vazifasini ham bajaradi. Demak, muayyan bir tilni o‘rganayotganda faqat shu til strukturasini (leksika, fonetika, grammatikani) o‘rganishning o‘zi etarli emas.

Xulosa

Bugungi kunda mamlakatimizdagi “dunyoga ochilish” islohotlarini amalga oshirish, tashqi siyosiy va iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashda ushbu yo‘nalishda faoliyat olib borishga ixtisoslashgan tarjimonlarga ehtiyoj ortib bormoqda. Mutaxassislarni tayyorlash jarayonida lozim bo‘ladigan ilmiy, o‘quv qo‘llanma va ma’lum bir yo‘nalishlarga oid lug‘atlarni tayyorlash ahamiyatini saqlab qolmoqda.

Shuni ham ta'kidlash joizki, nutqda paralingvistik vositalar mavjud aloqaning qo‘shimcha mahsuloti deb ham hisoblanadi, odatda anglamagan holda foydalaniladi, ammo aloqa ishtirokchilari ongli darajada qabul va talqin qilishadi.

Paralinguistik vositalar avtonom va yopiq semiotik tizim emas, ammo tartiblangan semiotik og‘zaki bo‘lmagan tizimlarning alohida ko‘rsatkichlari ham bo‘lishi mumkin Ushbu bo‘limda biz paralingvistika bo‘yicha ko‘rsatkichlari kerakli tushunchalarni berdik. Tadqiqot davomida quyidagi xulosalar qilindi:

1. bu fan nisbatan yaqinda, 20-asrning o‘rtalarida paydo bo‘ldi, garchi uning alohida qismlari inson bilan birga paydo bo‘lgan bo‘lsa ham;

2.paralingvistik vositalarni ikki turga bo‘lish mumkin – ular tug‘ma va til bilan birga paydo bo‘lganlar.

3.paralingvistik vositalar og‘zaki nutq bilan tenglashadi. Ular qo‘shimcha ma'lumot qo‘shadilar yoki og‘zaki nutq bilan birlashadi yoki o‘rnini to‘ldiradi.

Sinxron tarjima jarayonida paralingvistik vositalar tarjiman yoki gapiruvchi haqidagi ma'lumotlar manbasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin, chunki ular ko‘pincha uni yoshi, ijtimoiy xususiyatlari, xarakter xususiyatlarini aks ettiradi va shu jumladan etnolingvistik komponentni o‘z ichiga oladi.

Paralingvistik vositalar - bu yozma tilda ishlatiladigan vositalar (undov belgilari, ellipslar, undov va savol belgilarining birikmalari , rasmlar, chizmalar, grafikalar, matnning grafik segmentatsiyasi va uning qog‘ozga joylashishi, turli va rangli to‘plamlar, g‘ayrioddiy imlo).

Paralinguistika doirasida universal, etnolingvistik va idioletik komponentlar mavjud. Shuning uchun paralinguistik vositalar nafaqat og‘zaki nutqning ma'nolarni to‘ldiradi, balki gapiruvchi (yozuvchi), uning ijtimoiy va yosh xususiyatlari, jinsi, xarakter xususiyatlari va boshqalar haqida ma'lumot manbai hisoblanadi.

Sinxron tarjima jarayonida paralingvistik vositalar fikr ifodalashda eng sodda, eng tejamli vositalar hisoblanadi. Paralingvistik vositalar ham ma’lum bir xabar tashishda lingvistik vositalarga yordam beradi, ba’zi o‘rinlardAa hatto lingvistik vositalar vazifasini ham bajaradi. Demak, muayyan bir tilni o‘rganayotganda yoki uni sinxron tarjima qilayotganda faqat shu til strukturasini (leksika, fonetika, grammatikani) o‘rganishning o‘zi etarli emas.