Kurs ishi mavzu: “O'lchamlarni chekli chetga chiqishlarini ko'rsatish” Bajardi: “Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi” mutaxassisligi bakalavr yo’nalishi 2-kurs 20. 25-guruh talabasi Mirzayeva Laylo

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1.YU.Qirg‘izboev, E.Sobitov, L.Xakimov, I.Raxmonov. Mashinasozlik chizmachiligi kursi – Toshkent.“O‘qituvchi”-1981 y. 35,b. 2.A.Abduraxmonov. Chizmachilikdan grafik ishlar tizimi – Toshkent. Cho‘lpon nomidagi nashiriyot - markazi ijodiy uyi – 2005 y, 176,b.

3.A.Abdumalikov. Chizmachilikdan terminologik lug‘at – spravochnik – Toshkent. “O‘qituvchi”. 1977 y, 144,b.
4.A.To‘xtaev va boshqalar. Mashinasozlik chizmachiligidan spravochnik – Toshkent. “O‘qituvchi”. 1979 y, 277,b.
5.D.M.Borisov, E.A. Vasilenko, B.A.Lyapunov, M.N.Makarova. Cherchenie – Moskva “Prosveshenie”. 1987 g, 352,b.
6. ESKD. Osnovnie polojeniya GOST 2.101-68..... GOST 2.114-70.
7.ESKD. Klassifikatsiya i oboznacheniya izdeliy v konstruktorskix dokumentax. GOST 2.201-80.
8.ESKD. Obshie pravila vipolneniya chertejey. GOST 2.301-68.... GOST 2.320-82.
9.G.P.Vyatkin, A.N.Andreev va boshqalar. “Mashinastroitelnie cherchenie”, M; “Mashinastroenie”. 1985 g, 368,st.
10.V.N.Bogdanov i dr. Spravochnoe rukovodstvo po chercheniyu, Maskva, “Mashinastroeniya”. 1987 g, 864,st.
11.V.I.Anurev. Spravochnik konstruksiya-mashinastroitelya. 1982 g, 736,st.
12.A.A.Chekmorev. “Nachertatelnaya geometriya i chercheniya”. Maskva – visshaya obrozovaniya. 2006 g, 471,st.
13.A.P.Ganenko, M.I.Lapsaro. Oformlenie tekstovix i graficheskix materialov (trebovaniya ESKD). Moskva “Akademiya”. 2006 g, 330,st.
14.A.A.Gekmarev, V.K.Osipov. Sprovochnik po mashinostroitelnomu chercheniyu. M, Visshaya shkola. 1994 g,
672,st.
15.A.A.Roytman. Mashinostroitelnoe cherchenie chast 1,2. Izdatelstvo gumonitarnix pomoщ. 2002 g
16. Yu. Qirqizboyev, Z. Inog’omov, T. Rixsiboyev “Texnik chizmachilik kursi” Toshkent “O’qituvchi” 1987 yil.
17.S.K. Bogolyubov, V.A. Voinov “Texnikaviy chizmachilik kursi” Toshkent “O’qituvchi” 1977 yil.
18. G.P. Vyatkin, A.N. Andreva, A.K. Boltukin i dr.
19. www.ziyonet.uz
20. www.yandex.ru
21. www.google.ru
22. Rahmonov I., Valiyev A. Сhizmachilik. T., «Voris-nashriyot», 2011.
23. Rahmonov I. Сhizmachilikdan test. T., «O‘qituvchi», 1994.

0 ‘lchamlarning chekli chetga chiqishlarini qo‘yish. Chizmalarda qo‘yimlar va o ‘tqazishlar standartlarda qabul qilingan shartli belgilar bilan yoki mm hisobidagi son qiymatlari bilan ko‘rsatiladi. 0 ‘lchamlardagi chekli chetga chiqishlar chizmalarda o‘tqazish va qo‘yimlar standarlariga muvofiq shartli belgi (8.3-shakl, a) yoki ulaming son qiymatlari bilan (8.3-shakl, b) chekli chetga chiqishlaming shartli belgilari va o‘ng tomonda qavs ichida ulaming son qiymatlari ko‘rsatiladi (8.3-shakl, d).

0 ‘lchamning yuqoirgi va pastki chetga chiqishlarining son qiymatlari o‘zaro teng bo‘lsa, bu qiymatlar «±» belgilar orqali nominal o‘lcham yozilgan harf bilan qo‘yiladi (8.3-shakl, e). Burchaklaming chekli chetga chiqishlarining son qiymatlari uning nominal oicham i yozilgan harflarda yoziladi (8.3-shakl, f). Podshipniklar, shlisalar, shponkalar va unga o‘xshashlar uchun chekli chetga chiqishlar belgilanishga misol 8.4-shakl, a da ko‘rsatilgan . Qo ‘ у im maydoni simmetr ik bo ‘ lmagan hollarda pog ‘ ona о ‘ lchamlariga qo‘yim va o ‘tqazishlami belgilashga misol 8.4-shakl, b da ko‘satilgan. Bir xil nominal o ‘lchamli sirtlarda har xil chekli chetga chiqishlar belgilangan hollarda, ular ingichka chiziq bilan chegaralab qo‘yiladi va nominal o‘lcham har bir uchastka uchun alohida ko‘rsatiladi (8.4-shakl, d). Teshik o‘qlari joylashishining chekli chetga chiqishlarini quyida keltirilgan ikki usul bilan ko‘rsatish mumkin:

- standart talabiga muvofiq teshik o'qlarini nominal joylashishidan chekli siljitish bilan; - muvofiqlashtirilgan o‘qlar o'lchamlarining chekli chetga chiqishlari bilan (8.5-shakl, a, b, d). Chizmada faqat bitta chekli chetga chiqishni ko‘rsatish talab qilinsa, o‘lchamning son qiymatidan keyin maksimum (max) yoki minimum(min) yozib qo'yiladi (8.6-shakl, a, b, d). 8.7-shaklda konus sirti konusligining chekli chetga chiqish o'lchamini qo‘yish tasvirlangan. Detalga ishlov berishda sirtlarning qat’iy geometrik shaklini va aniq joylashishini saqlash qiyin. Shuning uchun sirtlar shakli va joylashish qo‘yimlari belgilangan. Standartga muvofiq, sirtlar shakli va joylashishi qo‘yimlarining turlari uchun belgilar shakli va o'lchamlari 8.8-shaklda ko‘rsatilgan. Qo'yimlar turlarini belgilovchi belgilar va sonli qiymatlari to‘g‘ri burchakli ramkaga joylashtiriladi. Ramka bir necha qismga bo'linadi va ulaming birinchisiga qo'yim turi belgisi kiritiladi. Ramkalarga qo‘yiladigan belgilar, sonlar va harflar balandligi shu chizmadagi o'cham sonlari balandligiga teng qilib yoziladi. Ramkaning balandligi harf balandligidan ikki marta katta chiziladi.

Yuzalaming bazalar komplektiga nisbatan joylashish qo'yimini belgilashga misol 8.9-shaklda ko'rsatilgan. Chizmalarda sirtlaming shakli va joylashish qo‘yimini ko‘rsatishga misollar berilgan. 1. To ‘g ‘ri chiziqlilik qo ‘yimi. Konus yasovchisining to‘g‘ri chiziqlilik qo‘yimi 0,01 mm (8.10-shakl, a). Teshik o ‘qining to‘g‘ri chiziqlilik qo'yimi 0 0,08 mm (8.10-shakl, b). Sirtning to‘g'ri chiziqlilik qo'yimi ko'ndalang yo'nalish bo'yicha 0,05 mm, bo'ylama yo'nalish bo'yicha 0,01 mm (8.10-shakl, d, e). 2. Tekslilikqo ‘yimi. Sirtning tekislilik qo'yimi 0,1 mm (8.11-shakl, a). Sirtning tekislilik qo'yimi 100x100 mm maydonga 0,1 mm (8.11-shakl

Yig‘ish chizmalarida oMchamlar qo‘iyish va o‘tqazishlar hamda chekli chetga chiqishlarni qo‘yish Yig‘ish chizmasida buyum tarkibiga kiruvchi detallarning o ‘lchamlari qo‘yiladi. Faqat foydalanishdagi o'lchamlar, bajarish (ushbu chizma bo‘yicha bajariladigan oicham lar) oicham lari, o ‘rnatish oicham lari, biriktirish o‘lchamlari, gabarit oicham lari qo‘yiladi. Foydalanishdagi о ‘Ichamlar. Buyumni ishlab chiqarish nuqtayi nazaridan xarakterlaydi va uning parametri hisoblanadi. Ventil (kran) uchun bunday oicham uning suyuqlik (gaz)ni o‘tkazish qobiliyatini aniqlovchi oicham 030 hisoblanadi (11.35- shakl). 0 ‘rnatish va biriktirish o'lchamlari. Butun buyumni uning ish joyiga o‘matishni ta’minlashi kerak. Ventil uchun bunday o‘lchamlarga ostki va yon flaneslarning barcha o ‘lchamlari (0110, 6 tesh. 010 va 090, 080, 4 tesh. 010 va 060) kiradi. Chunki bu flaneslar bilan ventil quvurlarga biriktiriladi. 0 ‘matish o ‘lchamlariga yon flanesning balandligi bo'yicha vaziyatini aniqlovchi oicham (80)ni kiritish mumkin, chunki bu oicham unga biriktiriladigan yon tomondagi quvuming vaziyatini ham aniqlaydi (11.35-shakl). Gabarit о 'Ichamlar. Buyumning umumiy uzunligini, eni va balandligini aniqlaydi. Agar bu oicham lardan birortasi o ‘zgaruvchan boisa, u holda chizmada ushbu oicham ning ikkita qiymati ko'rsatiladi. Ventilning 336 balandligi ikkita qiymatga: klapaning berk holatidagi (225 mm) minimal qiymat va klapaning ochiq holatidagi (240 mm) maksimal qiymati ko‘rsatilgan (11.35- shakl). 0 ‘matish, biriktirish va gabarit o ‘lchamlari yig‘ish chizmalari uchun ma’lumot (spravka) o‘lchamlari hisoblanadi. Bu o ‘lchamlar yig‘ish birligining asosiy yozuvi yuqorisida tegishli yozuv bilan ifodalanadi. Alohida m a’suliyatli joylarning o ‘lchamlariga silindrik teshikli vallaming o'qlari orasidagi masofa, chervyak va chervyak g'ildiragi uzatmalarining o‘qlari orasidagi masofa, konussimon uzatma vallaming o‘qlari orasidagi burchak o‘lchamlari kiradi. Buyumlami yigishda va ishlatishda, joyiga o‘matishda bu o ‘lchamlarga rioya qilinmasa, ulaming noto‘g‘ri va qoniqarsiz ishlashiga, detallarning tez yeyilishiga olib keladi. Yig‘ish chizmasi bo‘yicha bajariladigan o ‘lchamlar va chekli chetga chiqishlar chizmada buyumlami yig‘ish jarayonida yoki bu ishlar tugagandan keyin boiadigan ishlami ko‘zda tutadigan hollardagina qo‘yiladi. Bunday ishlarga detalda teshik o‘yish va teshikni shtiftga moslash, vint, shpilka va boshqa mahkamlash detallariga m o‘ljallab, teshik parmalash va undan rezba o‘yish, yo‘nib kengaytirish, silliqlash, ishqalash kabi ishlarni birga bajarish kiradi. Masalan, 11.37-shaklda ko‘rsatilagan buyumni yig‘ish uchun vaz. 3 va vaz./ dagi detallarni 337 vint 5 yordamida biriktirish lozim. Buning uchun yig‘ish paytida teshik ochiladi va vintga moslab rezba o'yiladi. Bundan tashqari vtulka 2 ning vaziyati shtift 4 bilan moslanadi. Bu yerda yig‘ish paytida vaz. 1 va vaz.2 dagi detallarda shtiftga moslab teshik o‘yiladi. Bu ishni bajarish uchun chizmada o'lchamlar qo‘yilgan va teshik yuzlarining g‘adir-budurlik belgilari ko‘rsatilgan. Konussimon shtiftlar ishlatilganda vaziyat raqami qo‘yilgan tokcha ostida teshiklar soni ko'rsatiladi. Detallaming chizmada shtift uchun mo‘ljallangan teshik ko'rsatilmaydi. Yig'ish chizmasida yig'ish jarayonida yoki undan keyin bajariladigan ishlov berishlar uchun chekli chetga chiqish o'lchamlari berilishi mumkin. Bunday ishlov berish, masalan, vtulka presslab joylashtirilgandan keyin vtulkaning teshigiga ishlov berilishi zarur bo'lgan hollar uchun mo'ljallanadi. Tutashma xarakterini aniqlovchi o'lchamlarga tutashtiriladigan detallaming quyi va o'tqazish belgilari kasr ko'urinishidagi, masalan, H 7 03 0 — nominal oMchamlari kiradi. Kasming suratida teshikning chekli chetga chiqishining son qiymati yoki harfiy belgisi ko'rsatiladi. Maxrajda valning chekli chetga chiqishining son qiymati yoki harfiy belgisi ko‘rsatiladi. Bu misolni quyidagicha o'qish lozim: muftaning val bilan birikmasining nominal o'lchami 30 mm. Suratdagi belgi muftaning teshik 7-kvalitet bo'yicha (yuqoriga chiqish - 0,21, pastkisi 0) ishlov berilishi kerakligini ko'rsatadi. Maxrajdagi belgi valning o'tqaziladigan yuzasi ham 7-kavalitet bo'yicha (tig'iz o'tqazish uchun, yuqorigi chetga chiqish - 0, pastkisi - 0,021) ishlov berilishni ko'rsatadi.

hizmadagi yozuvlar va texnik talablarga oid ko‘rsatmalar Chizmalarda buyumlaming tasvirlari va asosiy yozuvidan tashqari, texnik talablar, asosiy xarakteristikalar, tasvirlami belgilash yozuvlari, jadvallar va boshqa turli matnli ma’lumotlar standartlarda belgilangan qoidalarga muvofiq bajariladi. Chizmalardagi turli ko'rsatmalar, tushuntirishlar va boshqa zarur ma’- lumotlarni grafik yoki shartli belgilar bilan ifodalash maqsadga muvofiq bo'lmagan hollarda chizmalarga matnli ma’lumotlar kiritiladi. 338 Matn va yozuvlaming mazmuni qisqa hamda aniq bo‘lishi shart. Chizmalarning yozuvlarida umumiy qabul qilingan va standart tomonidan qisqartirishga yo‘l qo‘yilgan so‘zlardan tashqari barcha so‘zlar to‘liq yoziladi. Chizmada keltirilgan matnlar, jadvallar, matnni belgilovchi yozuvlar, matn bilan bevosita bog‘liq yozuvlar chizmaning asosiy yozuviga parallel joylashtiriladi. Tasviming yaqinidan chiqarish tokchasi chizig‘ida faqat tasvirga bevosita taalluqli yozuvlar ko‘rsatiladi. Masalan, konstruktiv elementlar soni (teshiklar, ariqchalar va shunga o‘xshashlar) to‘g‘risida ko‘rsatmalar (agar bu elementlar jadvalga kiritilmagan bo‘lsa), materialning o‘ng tomoni, prokat yoki tolaning yo‘nalishi va hokazolar ko‘rsatiladi. Tasvirga bevosita tegishli va chiqarish chizig‘i tokchasining yuqorisida yoki ostida joylashtirilgan yozuvlar ikki qatordan ortiq bo‘lmasligi lozim. Chizma maydonlarida ko‘rsatilgan yozuvlar ustun shaklida yoziladi va ulaming eni 180... 185 mm dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Chizmalar A3 dan katta bichimlarda bajarilgan bo‘lsa, matnlar ikki va undan ortiq ustunda yozilishi mumkin. Texnik talablar buyumga qo‘yilgan talablaming xarakteriga qarab, bir-biriga yaqin va bir turdagi talablarga guruhlanib, ma’lum tartibda ifoda qilinadi: 1) sirtning sifatiga, qoplanishiga va pardozlanishiga oid ko‘rsatmalar; 2) o‘lchamlar, shakllar, sirtlaming o‘zaro joylashishi, og‘irliklarining chekli chetga chiqishi va hokazolar; 3) tirqishlar, konstruktiv ayrim elementlaming о ‘zaro joylashishi; 4) buyumni sozlash va rostlash to‘g‘risida ko‘rsatmalar; 5) buyumni ishlatishga doir asosiy shartlar va shunga o‘xshash talablar. Texnikaviy talablar punktlar bilan yozilib, har bir punkt yangi qatordan boshlanadi. Chizmalarda «Texnik talablar» so‘zi yozilmaydi. Buyumning chizmalarida uning tasvirlari, o‘lchamlari va oicham - laming chekli chetga chiqishlaridan tashqari texnik talablar va texnik xarakteristiklardan iborat matnli ma’lumotlar, tasvirlami izohlovchi yozuvlar, oicham va boshqa parametrlar keltirilgan jadvallar ham bo‘lishi mumkin. Ayrim buyumlar, masalan, tishli g‘ildirak, chervyaklar, shlisali detallar va boshqalar uchun ulaming chizmalarida standart tomonidan 339 parametrlar jadvallarini ko‘rsatish belgilangan. Bunday jadvallar chizma maydonining bo‘sh joyida, tasviming o‘ng tomonidan yoki ostida standartga muvofiq bajariladi. Chizmalarda buyumning texnik xarakteristikasi zarur bo‘lgan hollarda har bir punkti mustaqil nomerlangan holda «Texnik xarakteristikalar» sarlavhasi ostida ko‘rsatiladi. Bunday hollarda texnik talablar ko‘rsatilishi zarur bo‘lsa, «Texnik talablar» deb ham yoziladi. Ikki va undan ortiq formatlarda chizilgan chizmalaming matnli qismi tasvir qaysi bichimda bo‘lishidan qat’iy nazar, bu tasvirga tegishli ko‘rsatmaning texnik talablari faqat birinchi formatdagi chizmada bajariladi. Buyumning ayrim elementlariga taalluqli bo‘lgan va chiqarish chizig‘ining tokchasida yoziladigan yozuvlar shu elementning yaqqol o ‘qish uchun qulay bo‘lgan tasvirida ko‘rsatiladi. Chizmalarda ko‘rinish, qirqim, kesim va buyum sirtlarini belgilashda harfiy belgilar alifbo tartibida avval ko‘rinishlar, qirqimlar, kesimlarga, so‘ngra sirtlarga qo‘yiladi. Harfiy belgilaming balandligi mazkur chizmada qoMlanilgan harfdan ikki marta katta olinadi. Chizmaning asosiy yozuvida ko‘rsatilgan masshtabdan boshqacha masshtabda chizilgan tasvirlaming masshtabi bevosita shu tasvirga A-A В I tegishli bo‘lgan yozuvning ostida yoziladi: M2:l, M l:l, M5:l va hokazo.