Kurs ishi mavzu: fors tilida otlarning kontekstual ma’nolari bajardi: “Filologiya” ta`lim yo‘nalishi III kurs talabasi Saidoripova Dilorom (imzo) Ilmiy rahbar: “Eron-Afg‘on filologiyasi” kafedrasi o‘qituvchisi N. N. Nuriddinov

II.BOB. Fors tilida otlarning kontekstual ma’nolari
Leksemaning ma’nolari asli kontekstda shakllanadi va namoyon bo‘ladi, kontekst qanchalik rang-barang bo‘lsa, bu leksemaning ma’nolari shunchalik ko‘p bo‘ladi. Leksemalar lug‘atda o‘lik holatda bo‘ladi, ular kontekstda jonladi. Aynan shu kontekst tarkibida kelgan leksemaning anglatgan ma’nosiga kontekstual ma’no (lot. contextus – “zich aloqa”, “bog‘lanish”) atamasi qo‘llaniladi. O‘zbek tilshunos olimi Azim Xojiyev kontekstual ma’no atamasini matniy ma’no tarzida olib, unga quyidagicha ta’rif beradi: Matniy ma’no so‘zning nutqiy matnga bog‘liq holda hosil bo‘ladigan (yuzaga chiqadigan) ma’nosidir²³. Mazkur ta’rifga va ko‘rib chiqilgan nazariy adabiyotlarga asoslangan holda quyida fors tilidagi tanlab olingan ba’zi sodda otlar, ya’ni دست [dast]- “qo‘l”, دل [del]- “yurak”, پا [pā]- “oyoq”, سر [sar]- “bosh” va چشم [češm]- “ko‘z” ning kontekstdagi ma’no tarkibini, polisemantik holatini ya’ni ma’noviy qo‘llanilishi, ishlatilishi hamda ma’noviy bo‘yoqdrolik jarayonlarini ko‘rib chiqamiz.


2.1 Otlarning kontekstdagi nominativ ma’nolari
So’z tilning eng muhim nominativ birliklaridan biridir, chunki u borliqdagi narsa- buyumlarni, predmet sifatida tasavvur qilinadigan mavhum tushunchalarni, harakat-holatni, rang-tus, maza-ta’m, hajm-miqdor, xislat kabi belgi-xususiyatlarni nomlaydi. Tilshunos olimlar ushbu nominativ birlikni atash semalari, ideografik semalar, denotativ sema kabi tushunchalar bilan ham ifodalashadi.
Til va uning birliklari fikrni shakllantirish, ilodalash vositasi bo‘lganligi sababli bizning ongimizda ular ikki tomonning shakl va mazmun (mano, vazifa) tomonlarining birikmasi sifatida mavjuddir. Sistem tilshunoslikda bularning har birining o‘z nomi bor:

1. 
   Moddiy tomon-ifodalovchi, shakl, moddiy tomon, tashqi tomon, nomema atamalari bilan;
   
2. 
   Ma’no tomoni-ma’no, mazmuni, ichki tomon, ifodalanmish, semema atamalari bilan ataladi.
   

Obyektiv borliqda (voqelikda) atab kelinayotgan predmet, narsa, buyum, belgi, xususiyat, harakat-holat, munosabat, miqdor va shu kabilar denotat(atalmish), designat atamali bilan nomlanadi²⁴.
Tilshunoslikda leksik mazmunli so’zlarning strukturasi har xil ta’riflanmoqda: Ayrim manbalarda leksik mazmunli so’zlarning ifoda plani (tovushlardan tarkib topgan moddiy tomoni) leksema deb, mazmun plani (ifodalanuvchisi) esa semema deb ta’riflanadi. Demak, leksema va semema leksik birlikning (so’zning) o’zaro aloqa bo’lgan ikki tomoni ekanligi ta’kidlanadi²⁵. Boshqa manbalarda esa leksema so‘zning ifoda planigina emas, balki uning ifoda va mazmun planlari birligidan iborat yaxlit butunlik ekanligini ta’kidlanadi. Bu butunlik nominativ funksiyadagi so‘z yoki so‘z birikmasi shaklida bo‘ladi. U onomasiolologiyada tilning lug‘at tarkibidagi bir komponent (vokabula) sifatida, semasiologiyada esa ma’lum ma’nolar tarkibidan iborat birlik (semantema) sifatida o‘rganiladi²⁶. Endi yuqorida sanab o‘tilgan ba’zi ko‘p ma’noli otlarning lug‘at tarkibidagi atash ma’nolarini ko‘rib chiqamiz.
Fors tilida دل [del], دست [dast], پا [pā], سر [sar] va چشم [češm] otlari ko‘p ma’noli so‘zlar hisoblanadi. Biz quyida ushbu so‘zlarning 2 izohli lug‘at, ya’ni, Muhammad Muinning “Farhang-e Mo‘in” izohli lug‘atida²⁷ hamda Y.A. Rubinchik tahriri ostidagi “Forscha-ruscha” ikki tillik lug‘atida²⁸ keltirilgan ma’nolarini taqqoslash orqali ko‘rib chiqamiz

دل[del] otining Muhammad Muinning “Farhang-e Mo‘in” izohli lug‘atida^29gi ma’nolari		دل[del] otining Y.A. Rubinchik tahriri ostidagi “Forscha-ruscha” ikki tillik lug‘ati^30gi ma’nolari
1	Yurak (jonzot tanasi ichidagi qonni haydash vazifasini bajaruvchi tana a’zosi)	yurak
2	Qorin	qalb, ko‘ngil
3	Yurak, qalb	qorin, oshqazon
4	Mardlik, jasorat, qahramonlik	botirlik, mardlik, kuch, ruh, jasorat, jur’at
5	Noz, karashma	o‘rta qismi
6	-	ichki qism

خوردن دل و جگر مرغ دلیل داشتن انواع ویتامین بسیار عالی است³¹.
Qush jigari va yuragini tanovvul qilish......
..."یازی اوجا" را خبر کنید تا غصه های دلم را برای محبوبم حلیمه، با اشک بنویسد³².
“Yozi ujo”ni chaqiringlar mahbubam Halimaga qalbim g‘am-qayg‘ularini ko‘z Yoshi ila yozsin.
Ushbu gap tarkibidagi دل [del] so‘zi yuqorida keltirilgan Y.A. Rubinchik tahriri ostidagi “Forscha-ruscha” ikki tillik lug‘ati³³da ushbu so‘zga berilgan ma’nolarning ikkinchisini ya’ni “qalb”, “ko‘ngil”ma’nolarini ifodalamoqda.