|
Toshloq cho’llar O’rta Osiyoning shimoliy qismidagi tekislik zonalarda toshloq cho’llar asosiy landshaft sanaladi va katta maydonni egallaydi. Ular orasida eng yiriklari Betpakdala va Ustyurt platolaridir. Bu ikkala cho’l bir birlariga har jihatdan juda o’xshash. Ularning yuza qismi gips kristallari bilan qoplanganligi sababli gipsli cho’llar ham deb yuritiladi. O’rta Osiyoning janubiy qismida ham toshloq cho’llar mavjud, ammo ular alohida uchastkalar shaklida tog`lar atrofida shakllangan. Shag`alli cho’llar va qirlar ham toshloq cho’lga tegishli hududlar sanaladi.
Toshloq cho’llar hayot sharoitlari bilan qumoq va sho’rxok cho’llardan sezilarli darajada ajralib turadi, gilli cho’llarga esa ancha o’xshab ketadi. Mazkur tipdagi cho’llar o’simliklar hayoti uchun ancha noqulayliklarga ega.
Sho’rxok cho’llar. Sho’rxok cho’llar O’rta Osiyo tekisliklarining kichik qismida tarqalgan. Ularga Borsa-Kelmas (Ustyurtda joylashgan, «ko’l» ham deb yuritiladi, maydoni I mln.ga atrofida), Qoraqumda joylashgan Sariqamish botig`idagi sho’rxoklar, Aydar sho’rxoki, Baland Sor sho’rxogi, Ming buloq, Og`itma, Karrak ota sho’rxoklari va Qizilqumda notekis joylashgan sho’rxoklarni kiritish mumkin. Xuddi shunday sho’rxoklar ko’llarning qurib qolgan qismlarida ham uchraydi.
Gilli cho’llar. Gilli cho’llar (efimer cho’llar) cho’zilgan uzun polosalar shaklida bo’lib, ayrim joylarda uzuk-uzuk holatni egallaydi. Bu tipdagi cho’llar Badxizda, Qashkadaryoda (Qarshi dashti), Sirdaryoning ikkala tomonida (Dalvarzintepa va Mirzacho’l dashti) va Qoratog`ning janubiy etagida joylashgan. Bu tipdagi cho’llarning relefi turli-tuman. Er usti suvlari boshqa tipdagi cho’llarga qaraganda nisbatan serob.
Hayvonot dunyosi O‘rta Osiyoning tabiiy sharoiti xilma-xil bo‘lganligi tufayli uning hayvonot dunyosi ham o‘ziga xos va rang-barangdir. O‘rta Osiyo hayvonlari chalacho‘llarda, cho‘llarda, tog‘oldi va tog‘lar oralig‘idagi tekisliklarda, tog‘larda hamda suv havzalarida yashaydi.
Chalacho‘llarning hayvonot dunyosi mavsumlar bo‘yicha o‘zgarib turadi. Yozda janubdan issiqsevar hayvonlar, ya’ni kaltakesaklar va ayrim qushlar (to‘rg‘ay, loyxo‘rak) kirib kelib, chalacho‘llarning ichkari qismlariga yetib boradi. Kaltakesaklar bu yerlarga moslashib, rangini o‘zgartiradi. Qish juda sovuq bo‘lganligi tufayli yozda kelgan hayvonlar janubga yana qaytib ketadi, ko‘p hayvonlar (qo‘shoyoq va boshqalar) uyquga ketadi, qishga oziq-ovqat yig‘uvchi turli xil sichqonlar va kalamushlar inlariga kirib ketadi. Shimoldan qishda punochka, oq kaklik, qutb boyqushi uchib keladi. Bulardan tashqari, qishda bu yerlarda chopqir hayvonlardan oqquyruq ham yashaydi. Bu yerda eng ko‘p tarqalgan hayvon turi yumronqoziqlardir. Yumronqoziq bilan birga, chalacho‘llarda qo‘shoyoqlar, cho‘l olasichqoni, dala sichqoni, qum sichqoni, kalamush va ko‘rsichqon ham tarqalgan.
Chalacho‘llarning o‘zlashtirilmagan joylarida, Betpaqdala, Orolbo‘yi, Shimoliy Ustyurt, To‘rg‘ay o‘lkasi, Balxashbo‘yida tuyoqli hayvonlar: oqquyruq, jayron, yovvoyi qo‘y, morxo‘r, qulon va boshqalar yashaydi. Hasharotlardan chayon, qoraqurt va boshqa o‘rgimchaksimonlar ko‘p.
Сhalacho‘llardagi hayvonot olami issiqqa va suvsizlikka turlicha moslashgan. Ba’zilari, umuman, suv ichmaydi, ba’zilari kechasi hayot kechiradi, ba’zilari salqin joylarda yashaydi, ba’zilari ildizlarni yeb, undagi suv bilan qanoatlanadi.
Sudralib yuruvchilardan toshbaqa va kaltakesak nihoyatda ko‘p. Kaltakesaklardan dumaloqbosh kaltakesak, qum kaltakesagi, echkemar, agama kaltakesagi yashaydi. Ilonlardan bo‘g‘ma ilon, o‘qilon, zaharli charxilon va ko‘lvorilon, ko‘zoynakli ilonlar ko‘p.
Yirtqich hayvonlardan tulki, chiyabo‘ri, qum mushugi va boshqalar yashaydi. Qizilqumdagi saksovulzorlarda Buxoro kiyigi — xongul bor.
Qushlardan saksovul to‘rg‘ayi, cho‘l moyquti, cho‘l qarg‘asi, cho‘l qarqunog‘i, saksovul chumchug‘i va boshqalar uchraydi.
Тog‘ hayvonlari balandlik mintaqalariga bog‘liq holda tarqalgan. Chalacho‘l balandlik mintaqasining hayvonot dunyosi chalacho‘l hayvonot dunyosi bilan bir xil (kemiruvchilar, yirtqichlar). Тog‘ quruq cho‘llarida tulki, bo‘ri, jayron, sirtlon yashaydi, ammo bu mintaqada cho‘lga xos bo‘lgan hayvonlar (qo‘shoyoq, qum sichqoni, ingichka barmoqli yumron- qoziq) uchramaydi.
Keng bargli o‘rmonlarda jayron, ayiq, to‘ng‘iz, bo‘rsiq uchraydi. Тo‘ng‘iz, asosan, daryo bo‘ylarida ko‘proq tarqalgan. Bu mintaqada qushlardan jannat hasharotxo‘ri, kabutar, mayqut, oq boshli sa’va, bulbul va boshqalar bor.
Ignabargli o‘rmonlarda elik (kiyik), Jung‘oriya Olatovida maral (bug‘u), yirtqich hayvonlardan silovsin, O‘rta Osiyo latchasi, ayiq, manul (Yettisuvda) uchraydi. Archazorlarda o‘rmon sichqonlari, tog‘ sichqonlari, qushlardan boltatumshuq, tog‘ sariq chumchug‘i, chittak va tog‘ kakligi mavjud.
Baland tog‘ yaylovlarida (subalp va alp mintaqasi) tog‘ takasi, tog‘ kiyigi, tog‘ qo‘yi (arxar), qor qoploni, kemiruvchilardan sug‘ur tarqalgan. Qushlardan Himolay qorakurkasi, tog‘ zog‘chasi, tog‘ to‘rg‘ayi, alp chumchuqsimon qushi va boltayutar tarqalgan.
Тo‘qay hayvonlari Sirdaryo, Amudaryo, Ili, Chu va boshqa daryolar qayirlaridagi to‘qaylarda va daraxtzorlarda yashaydi. Asosiy hayvonlari to‘ng‘iz, bug‘u, to‘qay mushugi, quyon, o‘rdak, g‘oz, qirg‘ovul, loyxo‘rak, qoravoy (baklan), birqozon, saqoqush, flamingo va boshqalardir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
