Kurs ishi mavzu: “ Moliyaviy tahlil va uni tashkil etish ”

4. Moliyaviy taxlilni muammoli jihatlari (davriy orqalikdagi
qiyosiylik, turli korxonalar o‘rtasidagi qiyosiylik, axborot
operativligimuammolari) hamda moliyaviy tahlilda
qo‘llaniladigan boshqa axborotlar

Moliyaviy tahlil yuzasidan maxalliy va xorijiy mualliflar tomonidan 

chop etilga adabiyotlar soni shu darajada ko‘pki, ularni o‘rganish 
asosida bitta xulosaga kelish mumkin, ya’ni xo‘jalik yurituvchi 
sub’ektlarning faoliyat samaradorligi va uning natijaviyligi baholash 
doimo keng qiziquvchilar (menejerlar, mulk egalari va kontragentlar) 
e’tiboridagi muhim masalalrdan biri bo‘lgan. Moliyaviy xolat va undagi 
o‘zgarishlarni taxlil etish orqali nafaqat bo‘lib o‘tgan jarayonlarning 
samaradorligi va natijaviyligiga balki ularning kelgusidagi kutilishlari 
ham bashorat qilinadi. Bu esa raqobatbardosh iqtisodiyot sharoitida 
muhim ahamiyat kasb etadi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy xolati va undagi 
o‘zgarishlarni baholash, tahlil etishda O‘zbekiston va xorij 
amaliyotining o‘xshash jixatlari juda ko‘p. Chunki global iqtisodiyot 
barcha davlatlarning hisob, audit va tahlil tizimida ham 
yagonalashuvni talab etadi. Xuddi shu sababli ham buxgalteriya hisobi 
va auditning, moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlarni ishlab 
chiqilgan va amal etilmoqda. Ya’ni xalqaro iqtisodiy aloqalarning 
yagona “biznes tili” rasmiy jihatdan shakllangan. Shu sababli ham, 
bozor iqtisodiyoti qonun qoidalari asosida rivojlanuvchi barcha 
davlatlarda moliyaviy holat va undagi o‘zgarishlarni tahlil etish 
Bet 37 dan 28

---

tashkiliy, uslubiy jihatdan farq qilsa ham mazmun jihatdan bir xilda 
yuradi.
Moliyaviy ma’lumotlardan foydalangan holda korxonalar 
faoliyatiga to‘g‘ri baho berish muhim vazifadir. Bozor iqtisodi sharoitida 
hususiy, jamoa, qo‘shma, kichik, hissadorlik, davlat va boshqa 
shakldagi mulkka ega bo‘lgan korxonalar moliyaviy ahvolini 
o‘rganishning mazmuni shundan iboratki, bunda o‘z vaqtida pul 
tushumlarining kelishi, hisoblashish intizomiga rioya qilish, hususiy va 
qarz mablag‘larining to‘g‘ri nisbatga bo‘lishini ta’minlash, moliyaviy 
tartib va intizomga, barcha ishlab chiqarish bo‘g‘inlarida iqtisod va 
tejamkorlikka rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Korxonalarning 
moliyaviy holati ko‘p jihatdan - baho, kredit, foyda va uni iqtisodiy 
taqsimlanish mexanizmiga bog‘liqdir. Barqarorlik bo‘lgan joyda barcha 
xo‘jalik muomalalari va hisob-kitoblar o‘z vaqtida bajariladi. Shu bois 
bozor sharoitida har qanday korxonaning moliyaviy ahvolini bilish va 
o‘rganishga e’tibor kuchaymoqda. Moliyaviy tahlilning asosiy maqsadi 
quyidagilardan iborat: - korxonaning moliyaviy ahvolini har tomonlama 
o‘rganib, uning holatiga aniq va holisona baho berish; - mablag‘ va 
manbalarning joylanishini tekshirish, ularni to‘g‘ri yo‘nalishda 
ishlatilganligini aniqlash; - hisoblashishishlarining o‘z muddatida 
bajarilganligini o‘rganish; - korxonaning o‘ziga qarashli mablag‘lari 
bilan qarz mablag‘lari o‘rtasidagi nisbat va aylanma mablag‘larni 
manba bilan ta’minlanganligini tekshirish; - moliyaviy intizomga 
qanchalik amal qilishni aniqlash va to‘lov qobiliyatiga baho berish;
- korxona mulkining qadrligi va tez pulga aylana olish darajasini 
o‘rganish; - aylanma mablag‘lardan foydalanishga baho berish va 
Bet 37 dan 29

---

korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilash bo‘yicha takliflar bayon 
etish va h.k. Tahlilning asosiy maqsadi – moliyaviy faoliyatdagi yutuq 
va kamchiliklarni aniqlab, mablag‘lardan yanada to‘g‘ri foydalangan 
holda hisob-kitob tartibini mustahkamlashga qaratiladi. Demak, bu 
mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish, xarajatlarni tejash, pul-moliya 
aloqalari va boshqa faoliyatlarning bir-biriga bog‘liqligini ko‘rsatadi. 
Moliyaviy tahlilni bajarishda zarur bo‘ladigan manbalarga korxona 
balansi, unga qilingan ilovalar va boshqa hisobot ma’lumotlari kiradi. 
Shuningdek, buxgalteriyaning sintetik va analitik schyotlari 
ma’lumotlaridan ham keng foydalanish lozim. Chunki keyingi yillarda 
tuziladigan hisobotlarning hajmi qisqarib, tahlil imkoniyatlarini 
chegaralashga olib kelmoqda. Ayniqsa mahsulot ishlab chiqarish va 
uni sotish, maxsus va maqsadli mablag‘lar, zahira jamg‘armasi, foyda 
va zararlar, turli xil hisob-kitoblar, qiymatli qog‘oz va veksellar bo‘yicha 
ma’lumotlardan ko‘proq foydalaniladi. Bular xo‘jalik faoliyatining to‘g‘ri 
boshqarilishi, uning moliyaviy barqaror bo‘lishi va to‘lov qobiliyatining 
yaxshilanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Moliyaviy taxlil etishdagi o‘xshash jixatlarni buxgalteriya 
xisobining muxim tamoyili bo‘lgan mazmunning shakldan ustunligi 
tamoyili bilan izoxlash mumkin. Rivojlangan davlatlar moliyaviy 
hisobotlari bilan O‘zbekistondagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar 
tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobot shakllari soni va ularning 
nomlanishi yuzasidan farq kuzatilmadi.
Amalda tuzatiladigan va taqdim etiladigan moliyaviy xisobotning 
asosiy shakli “Buxgalteriya balansi” rasmiy tuzilishi va mazmun 
bo‘yicha xorij amaliyotidan tubdan farq qiladi.
Bet 37 dan 30

---

Juda ko‘p mualliflar xo‘jalik sub’ektlari moliyaviy holatiga baxo 
berishning muhim manbasi bo‘lgan buxgalteriya balansi va uning 
tarkibiy tuzilishini belgilashda aktivlarning likvidik darajasi bo‘yicha 
qayta tarkiblanishi va qiziquvchilarning keng qatlami uchun xam 
tushunarli bo‘lishi lozimligini qayd etadilar.
Korxonalar moliyaviy xolatni O‘zbekiston amaliyotida kompleks 
o‘rganish amaliyotiga juda kam xollardagina murojaat qilinadi. Bironta 
manbada O‘zbekistonning iqtisodida muxim lokomotiv hisoblangan 
korxonalar (Tog‘ kon metallurgiya kombinatlari, O‘zbekiston temir 
yo‘llari, O‘zbekiston havo yo‘llari, avtomobilsozlik korxonalari 
misolidagi) ma’lumotlari asosidagi real tahliliy xulosalar uchratilmaydi. 
Ko‘pincha analitik xisob-kitoblar taxminiy, o‘ylab manbalari asosida 
emas balki yillar kesimidagi dinamik o‘zgarishlarda ham kuzatiladi. 
Vaxolanki, xorij tahlil amaliyotida firma, kompaniyalarning faoliyat va 
tarmoq bo‘g‘inlari bo‘yicha farqli jixatlariga ham alohida ahamiyat 
qaratiladi.Moliyaviy xisobotlarni tuzish va taqdim etish bo‘yicha eng 
muxim muammolardan bittasi bu ular bo‘yicha ma’murchilik 
xarajatlarining xaddan tashqari ortib ketishi bilan bog‘liqdir.