|
5.Географик меҳнат тақсимоти. Географик меҳнат тақсимоти деганда биз ижтимоий меҳнат тақсимотининг фазовий шаклини тушунамиз. Географик меҳнат тақсимотининг зарурий шарти шундаки, турли мамлакатлар (ёки минтақалар) бир-бирлари учун ишлайди, шунинг учун меҳнат натижаси бир жойдан иккинчи жойга кўчирилади, шу билан ишлаб чиқариш жойи ва истеъмол жойи ўртасида фарқ бўлади.
Товар жамияти шароитида географик меҳнат тақсимоти, албатта, маҳсулотни иқтисодиётдан иқтисодиётга ўтказишни назарда тутади, яъни. айирбошлаш, савдо-сотиқ, лекин айирбошлаш бу шароитда фақатгина географик меҳнат тақсимоти мавжудлигини "аниқлаш" белгисидир, аммо унинг "моҳияти" эмас.
Баъзан географик меҳнат тақсимоти фақат халқаро меҳнат тақсимоти сифатида тушунилади, аммо бу тушунчанинг бундай торайиши нотўғри. Ҳар қандай халқаро меҳнат тақсимоти бир вақтнинг ўзида географик меҳнат тақсимотидир, лекин аксинча эмас.
Географик меҳнат тақсимотида иккита ҳолатни ажратиш мумкин:
1. (мутлақ) - мамлакат (ёки минтақа) маҳсулотни бошқа мамлакатдан (ёки минтақадан) импорт қилади, чунки табиий шароитлар туфайли уни ишлаб чиқара олмайди
2. (нисбий) - уйда ишлаб чиқарилиши мумкин бўлган, лекин кўпроқ харажат талаб қиладиган маҳсулот четдан келтирилади.
Географик меҳнат тақсимотининг кенг ва чуқурликда ривожланиши
Қадимги даврларда географик меҳнат тақсимоти соҳаси асосан Ўрта йер денгизи мамлакатларини қамраб олган эски дунё таркибидаги кичик майдон билан чегараланган.
Ўрта асрларда географик меҳнат тақсимоти соҳасида шимолий денгизлар (ЙЕвропа ичида), Франсия ва Италия орқали ўтадиган йўллар қўлга киритилди. Шу билан бирга Англия, Скандинавия мамлакатлари, Полша, Новгород ва Москва давлати ушбу соҳага жалб қилинмоқда.
Араб халифалигининг кенгайиши даврида араб савдогарлари Ҳиндистон, Мадагаскар ва Спиcе оролларига етиб боришди.
Буюк кашфиётлар даврида географик меҳнат тақсимоти соҳаси Атлантика океанига, Европадан Ҳиндистонга ва бошқаларга тарқалди.Темир транспортининг кириб келиши билан алоқа ички томонга тарқалди.
Сўнгги 400 йил ичида географик меҳнат тақсимоти соҳасининг энг кучли ривожланиши янги ерларни очиш ва транспортни такомиллаштириш билан боғлиқ. Ушбу тараққиёт ХV-ХVI асрларда Европада феодални капиталистик буйруқлар билан алмаштиришда катта рол ўйнади.
Транспорт технологиясидаги бир хил тараққиёт натижасида шаҳар ва қишлоқ ўртасида меҳнат тақсимоти жаҳон миқёсида қайта ишлаб чиқарилди.
Географик меҳнат тақсимоти ва иқтисодий районларнинг шаклланиши ва ихтисослашуви жараёни.
Агар биз иқтисодий районни унинг бутун бир ихтисослашган қисми деб тушунсак, у ҳолда географик меҳнат тақсимоти жараёнини минтақаларнинг шаклланиши ва дифферентсиялаш жараёни билан бир хил жараён деб ҳисоблаш керак бўлади.
Маълум бир ҳудудда географик меҳнат тақсимотининг муносабатлари ўрнатилиши муқаррар равишда шу ҳудуднинг ҳар бир қисми ўзи учун ишлаб чиқариш тармоқларини танлай бошлашига олиб келади, улар учун табиий ва ижтимоий-тарихий шароитларнинг янада қулай комбинатсияси мавжуд; энг кам харажат олинади, шунинг учун энг юқори фойда.
Битта минтақанинг бир йўналишга ихтисослашуви муқаррар равишда бошқа бир қатор минтақаларнинг баъзи бошқа йўналишларга ихтисослашуви билан бирга келади.
Божхона тўловларининг меҳнат географик бўлинмасига таъсири божхона тўловлари дастлаб пайдо бўлганида, географик меҳнат тақсимоти натижасида ҳосил бўладиган имтиёзларни ўзлаштириш натижасида пайдо бўладиган савдо фойдасидан хазина тушумларини кўпайтиришнинг асосий ва ягона мақсади бўлган.
Чет элга товарларни олиб ўтишда экспортчи транспорт харажатларини божхона божининг бутун қийматига ошириши ва шу билан мамлакатлар ўртасида географик меҳнат тақсимоти учун шароитларни қийинлаштириши керак.
Иқтисодий география тизимидаги географик меҳнат тақсимоти тушунчаси Географик меҳнат тақсимоти қишлоқ хўжалиги ва саноатни иқтисодий ишлаб чиқариш фаолиятидан ажратиб турадиган жараёндир.
У билан чамбарчас боғлиқ бўлган транспорт ва савдо ҳам географик меҳнат тақсимотида вужудга келади ва у билан узлуксиз ривожланиб боради.
Иқтисодий раёнлар бир хил географик меҳнат тақсимоти жараёни билан бир-бири билан доимий ўзаро алоқада шаклланади, фарқланади ва сақланиб туради.
Иқтисодий-географик позитсия географик меҳнат тақсимоти билан ҳам чамбарчас боғлиқдир.
Шундай қилиб, географик меҳнат тақсимоти уни иқтисодий иқтисод билан чамбарчас боғлайдиган иқтисодий географиянинг асосий тушунчасидир; иқтисодчи-географ ўқиган ҳар қандай мавзусида ажралиб чиқа олмайдиган тушунча.
Халқаро меҳнат тақсимотида Ўзбекистон сўнгги позитсиядан узоқроқ. Мамлакатнинг халқаро ихтисослашуви асосан табиий ресурсларни етиштириш вақазиб олишдан иборат: олтин, газ, пахта. Россиянинг географик меҳнат тақсимотидаги ишлаб чиқариш ва машинасозлик каби соҳаларда ҳам кузатилмоқда.
Мамлакат экспортининг катта қисми қайта ишланмаган хом ашё ҳисобланади. Мисол учун пахта. Ўзбекистон маҳсулотларининг асосий импортчилари Марказий Осиё, Хитой, шунингдек, МДҲ давлатлари ва қисман Европа ҳисобланади. Мамлакат импортининг катта қисми автомобилларнинг эҳтиёт қисмлари, дори-дармон воситалари ва ускуналар ҳиссасига тўғри келади. Бундан ташқари, импорт қилинадиган озиқ-овқат маҳсулотларининг улуши ҳам юқори.
Мамлакатлар бирон бир товарни сиёсий ёки иқтисодий сабабларга кўра алмаштиришга қарор қилганларида эпизодик меҳнат тақсимоти, гарчи бу анъана, зарурат ва ҳоказо.
Do'stlaringiz bilan baham: |
