Kurs ishi ilmiy rahbar: D. Toʻrayeva “Himoyaga tavsiya etilsin” “Amaliy tilshunoslik va lingvodidaktika” kafedrasi mudiri F. f d. B. Mengliyev 2020– yil “ ” – yanvar toshkent – 2020 reja: kirish

So‘z birikmasi va sintagma. Sintagma gap ichida birbirining ketidan kelib bir nafas bilan aytiladigan so‘zlar guruhidir. Shuningdek, sintagma bir so‘zdan ham hosil bo‘lishi mumkin, u ritmik urg‘uga ega bo‘ladi, gap sostavidagi sintagmalar bir–biridan pauza bilan ajraladi va sh. k⁵.
So‘z birikmasining sintagmaga bo‘lgan munosabati quyidagicha:
1. Sintagma nutq bilan, gapirish jarayoni bilan bog‘liq bo‘ladi, u muayyan ritmik urg‘u va pauza yordamida reallashadi, so‘z birikmasida bunday xususiyat yo‘q.
2. Sintagmalar nutq jarayonida ritmik guruhlar bilan birbiridan ajralarkan, ko‘p vaqt o‘zining hajmi va chegarasi e’tibori bilan gapga ham, so‘z birikmasiga ham mos kelmaydi. Ayniqsa bu fikr oddiy so‘zlashuv tiliga nisbatan to‘g‘ridir. Oddiy so‘zlashuv tilida sintagmalar bir–biri bilan birlashib (qo‘shilib) ketishga moyil bo‘ladi.
3. Sintagma birgina so‘zdan ham tuzilishi mumkin, shuningdek, so‘z+ko‘makchi kabi birikmalar ham sintagma hisoblanishi mumkin, ammo so‘z birikmasida bunday xususiyat yo‘qdir.
4. Nutqdagi har qanday sintaktik hodisa ham sintagmatik kategoriyaga taalluqli bo‘ladi, so‘z birikmalarining har qanday turi ham, hech istisnosiz, sintagmatik kategoriyaga aloqador bo‘la di. Bog‘lanishniig faqat tobelanish yo‘li bilan birikkan turitina so‘z birikmalari bobida o‘rganiladi.
5. Sintagma nutq jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan sintaktik birlik bo‘lganligi uchun (agar u birdan ortiq so‘zdan tuzilgan bo‘lsa) sintagmani tashkil qilgan komponentlar yonma–yon turmog‘i shart, erkin so‘z birikmasiga bunday qoidani berib bo‘lmaydi. Qoida buzilgudek bo‘lsa, bo‘lakni sintagmatik qayta ajratish kerak bo‘ladi⁶.
6. So‘z birikmasida doimiy ish ko‘ruvchi grammatik qolip (mo– .del) mavjud, sintagmatik bo‘linishda bunday qolipning bo‘lishi mumkin emas.
7. Sintagmada fonetik–stilistik talab birinchi o‘rinda turadi, ya’ni sintagma nutq intonatsion mazmunining bo‘linishi natijasida yuzaga keladi, bu jihatdan so‘z birikmasi undan sifat jihatdan keskin farqlidir.
Teng bog‘lanish va tobe bog‘lanish.
1. Teng bog‘lanish bilan tobeli bog‘lanish o‘rtasidagi mavjud farq ularning (strukturasida, komponentlar orasidagi o‘zaro munosabatlarning xarakteridadir. Birinchi ko‘ega tashlanadigan narsa ularning (ana shu birliklarning) nomidadir.
So‘zlarning o‘zaro teng bog‘lanishi ochiq konstruksiyadir. Demak, tobeli bog‘lanish unga nisbatan yopiq bog‘lanishdir. Hozirgi tilimizda ikki xil bog‘lanish ham ikki va undan ortiq so‘zlar birikuvidan hosil bo‘ladi, nazariy jihatdan komponentlar miqdori ikkisida ham cheklanmagandir.
2. Tobe bog‘lanishning yopiqligi shundan kelib chiqadiki, ularning ko‘pchiligida komponentlar semantik jihatdan bir–biriga tutashib ergashib keladi va birgalikda yaxlit birlikni, murakkab bo‘lsa ham, qandaydir tasavvurni, hodisani anglatadi, teng birikuvda, tabiiy, bunday zanjirli bog‘lanish yo‘q; Bundan tashqari, teng bog‘lanish yo‘li bilan yuzaga kelgan konstruksiyaning nominativ funksiyada kelishi juda ham cheklangandir, bu kategoriyaning qo‘shma so‘ega yaqinlashish hodisasi nisbatan kam uchraydi (saru–po, yoz–yovon kabi misollarni qiyoslang).
3. Teng bog‘lanish tobeli birikmadan farqli o‘laroq, bosh so‘zning kengayishi natijasida yuzaga kelgan emas, ularda bosh so‘z – ergashtirib keluvchi (markazlashtiruvchi) so‘z yo‘q, keng ma’noda aniqlovchi ham yo‘q, aniqlanmish ham yo‘q, ya’ni tobeli birikmaga xos bo‘lgan asosiy struktur xususiyat teng bog‘lanish yo‘li bilam dozaga kelgan qo‘shilmaga xos emasdir.