Kurs ishi himoyasiga ruxsat berildi

1.2. Sarbadorlar harakatining yuzaga kelish omillari va tahili
Sarbadorlarning Ilyosxo‘ja ustidan g‘alaba qozonganligi haqidagi xabar qishda o‘tkazgan amirlar Husayn va Temurga yetib boradi: Temur – Qarshida, Husayn – Amudaryo bo‘yidagi Salisaroyda. 1366-yil bahorida amirlar birgalikda Samarqandga qoʻshin koʻchirdilar. Shaharning o'zida, Kani Gil hududida to'xtab, ular Sarbadorlarga xat yozishdi, unda ular o'zlarining xatti-harakatlarini ma'qullashlarini va ular bilan uchrashishni xohlashlarini aytishdi. Sarbadorlarning boshliqlari amirlarning soʻzlariga ishonib, birinchi marta sharaflangan harbiy qarorgohga yetib kelishdi. Biroq, ertasi kuni ular shahardagi tartibsizliklarni qo'zg'atuvchilar sifatida sud qilindi. Amir Temurning iltimosiga binoan ular Mavlonozodaning hayotini saqlab qolishdi, qolganlarini Kani Gilda osdilar. Shunday qilib, samarqandlik sarbadorlar harakatining boshi kesilib, amirlar Xusayn va Temur yana Samarqand va butun Moveronnahrning mutlaq xo‘jayinlariga aylanadilar.
Oradan biroz vaqt o‘tgach, amirlar o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashib, Temurning xotini va Husaynning singlisi O‘ljay Turkon og‘a vafot etgach, ular o‘rtasida yaqqol dushmanlik paydo bo‘ladi. Husayn Balxga qaytib, shaharning mudofaa devorlarini tikladi, Hinduvon qal’asini mustahkamladi. Balx, Qunduz va Badaxshondan katta qoʻshin toʻpladi. Amir Temur ham Kesh va Nesef hukmdori sifatida o‘zining sobiq ittifoqchisi bilan jiddiy kurashga hozirlik ko‘rayotgan edi. O'zaro dushmanlik muhitida to'qnashuv muqarrar edi. 1367-1370 yillarda bunday to'qnashuvlar bir necha bor bo'lgan. Samarqand sarbadorlarining jasorati
Ommaning chet el bosqinchilariga, feodallarning chidab bo‘lmas zulmiga qarshi noroziligining kuchayishi shahar mehnatkashlari o‘rtasida kuchli ozodlik harakatini yuzaga keltirdi. Qo'zg'olonchilar o'zlarini "sarbadarlar", ya'ni dorga borishga tayyor odamlar deb atashgan. "Qullikdagi hayotdan ko'ra o'lim afzal!" - bu nafaqat ajnabiy bosqinchilarni quvib chiqarish, balki mahalliy feodal zodagonlar hokimiyatidan xalos bo'lish tarafdori bo'lgan sarbadorlarning shiori edi. Sarbadarlik ijtimoiy harakat sifatida ilk bor XIV asrning 30-yillarida Xurosonda vujudga kelib, Moveronnahr dehqonlari va hunarmandlari orasida tez tarqaldi. Sarbadorlar ijtimoiy tenglik va iste’mol tovarlarini teng taqsimlash dasturini ishlab chiqdilar. Ularning g'oyalari hamma joyda keng javob topdi. Xurosonda sarbadorlar 1337-1381 yillarda mavjud bo'lgan o'z davlatlarini yaratishga muvaffaq bo'ldilar. ya'ni deyarli qirq besh yil. Sarbadorlarning oʻz qoʻshinlari, tangalari, qonunlari va qatʼiy buyruqlari boʻlgan.
Sarbadorlar mo‘g‘ul elitasiga, dehqon va hunarmandlarning onsuz ham og‘ir hayotini chidab bo‘lmas holga keltirgan feodallarga qarshi gapirib, shunday dedilar:
"Barcha zolimlar, barcha kuchli, birlashgan, zulm qiladi. Xudoning yordami bilan biz zulmni yo'q qilamiz. Aks holda, dorda o'lamiz. Zulm va azoblarga chidashga kuchimiz yo'q".
O‘sha davr solnomachilarining yozishicha, Mo‘g‘ul xoni Sarbador qo‘zg‘oloni rahbariga murojaat qilib, “boshingni egib”, “zamon zulmidan oldin qanotingni tushir, imkoni bo‘lmagan orzuni uloq” va qo‘zg‘olonni to‘xtatishni talab qilgan. qo'zg'olon. Bunga javoban isyonchilar jasorat bilan e'lon qildilar:

Zamon zulmi oldida nega bosh egib,

Nega har bir past ishga chidash kerak?
Biz dengizlar va tog'larni yengib, oldinga shoshilamiz,
Va burgut kabi biz quruqlik va suv ustida uchamiz,
Yoki biz maqsadga erishamiz - biz erga mustahkam oyoq bilan turamiz.
Yoki erkaklarga yarasha nomus uchun boshimizni egaylik.
Sarbadorlarning g‘oya va da’vatlari Samarqand mehnatkash xalqini ham yondirdi.Samarqandliklar nog‘ora sadolari, karnay-surnay sadolari ostida bosh masjid yonidagi markaziy maydonga to‘plandi. Madrasa talabasi Mavlonzoda o‘n minglik vatandoshlariga murojaat bilan murojaat qildi: Mo‘g‘ullarning son-sanoqsiz qo‘shinlari yurtimizga bostirib kirdi. Ularning maqsadi talonchilik. Dushmanlar shaharga yaqinlashmoqda, dedi u., dushman ko'rinsa jon uchun qochdi. Taqdir rahm-shafqatiga bizni tashlab ketdi.Endi joningiz uchun qanaqa fidya bersangiz ham samarqandliklar sizlar dushmandan qutulmaysizlar.Kim endi shaharlarimiz aholisini himoya qilish, buning uchun mas'uliyatni nufuzli odamlar va oddiy odamlar oldida kim xohlaydi? Biz shunday inson oldida bosh egib, burchimizni bajaramiz.
Mavlonzodaning murojaati bir ovozdan qabul qilindi va samarqandliklar o‘z ona devorlarini himoya qilish uchun o‘rnidan turdi. Biroq, zodagonlar va oliy ruhoniylar ochiqdan-ochiq «jurr olomon» deb atagan sarbadorlarning qudratiga chidashni xohlamadilar. Samarqand sarbadorlarining vatanparvarlik harakati misli ko'rilmagan shafqatsizlik bilan xoinlarcha bostirildi. Uning mag'lubiyatida Samarqand taxtini egallashni maqsad qilgan amirlar Husayn va Temur asosiy rol o'ynadi. Birinchi yirik qoʻzgʻolon 1337-yil Sabzavor hokimining jiyani Boshtin qishlogʻiga kelib, aholiga zulm qilishi natijasida koʻtarilgan. Oʻzlarini sarbadorlar deb Sabzavorni egallab Sarbadorlar davlatini tuzadilar va Nishopur, Tusni ham zabt etadilar. 1353-yil oxirida moʻgʻul elxonini oʻldirib, oʻrdasini yakson qilib Gurgon (Astrobod)ni ham oʻz davlatlariga qoʻshib oldilar. Bu davrga kelib Sarbadorlar davlatiga butun Jan. Xuroson ham kirgan.
1365-yil Samarqandda moʻgʻul bosqinchilariga qarshi Sarbadorlar qoʻzgʻoloni boshlanadi. Qoʻzgʻolonga Mavlonozoda rahbarlik qildi. Abu Bakr Kuluiy (Kalaviy) Naddof, Xoʻrdaq Buxoriy unga yordamchi boʻldilar. Shaharni mudofaa qilish maqsadida shaxdrning barcha darvozalarini berkitib, koʻchalar, bogʻlar atrofiga gʻovlar qurdirdilar. Moʻgʻullar ikki kun hujum qilib Samarqandni ololmadilar. Uchinchi kuni Samarqand atrofi qishloqlarini talab, Movarounnahrni tark etdilar. Sarbadorlarning gʻalabasi Amir Husaynni xavotirga soldi. Amir Husayn Balx, Badaxshon, Qunduz, Bagʻlon, Andxud, Shibirgʻon viloyatlaridan qoʻshin toʻplab Samarqand sari yurdi. Amir Husayn Konigil maydoniga yetib kelgach, sarbadorlar tortiklar bilan uning huzuriga keldilar. Amir Husayn ularni ziyofat qilib, sovgʻa-salomlar bergan. Ertasi kuni sarbadorlar vakillarini Karbos mavzeida hibsga olgan va dorga osgan. Fakat shu kuni Konigilga yetib kelgan Amir Temur Mavlonozodani dor tagidan saqlab qolgan.
1373-yil mahalliy mulqsorlarga qarshi Kermonda Sarbadorlar qoʻzgʻoloni boshlangan. Mulkdorlarning molmulkini musodara qilishgan, amaldorlarni hibsga olishgan. 1374-yil shoh Shujo Muzaffar tomonidan qoʻzgʻolon bostirilgan. Sarbadarlar harakati XIV asrning 30-yillarida Xurosonda (Afg‘onistonning shimoli-g‘arbi, Marv vohasi va Eronning shimoli-sharqiy qismi) paydo bo‘lib, bu hududlardagi mug‘ullar hukmronligi barham beradilar va markazi Sabzavor shahri bo‘lgan Sarbadorlar davlatiga (1337-1381 yy.) asos soladilar Sarbadorlar harakati XIV asrning 50-60-yillarida ijtimoiy-siyosiy harakat sifatida Movarounnahrga ham yoyiladi va uning markazi Samarqand edi. Sarbadorlarning harakatlantiruvchi kuchlari madrasa toliblari, shayxlar, umuman, oddiy aholidan iborat edi. Harakat qatnashchilarining asosiy maqsadi mug‘ul istilochilari va zulm o‘tqazuvchi mahalliy qatlamlarga qarshi kurash edi. Bu paytda Keshda bo‘lgan Amir Temur Ilyosxo‘janing mag‘lubiyati haqidagi xabarni Amir Husaynga etkazadi va ular 1366 yilning bahorida Samarqandga yetib keladilar. Samarqand atrofidagi Konigil mavzeida qo‘zg‘olon rahbarlari bilan uchrashuv bo‘lib o‘tadi. Amir Husaynning buyrug‘i bilan bu erda sarbadorlarning boshliqlari va aftidan, faol ishtirokchilari qatl etiladi. Temurning aralashuvi bilan faqat Mavlanzoda omon qoldirilib, Xurosonga jo‘natiladi. Muhiniddin Natanziy ma’lumotlariga asoslangan A. Ziyoning fikricha, sarbadorlar g‘alabasidan so‘ng samarqandliklar Mavlonzoda itoatiga o‘tib uni imom va amir (sifatida) qabul qilganlar. Ya’ni, Samarqandda ham diniy, ham siysiy hokimiyat Mavlonzoda qo‘liga o‘tgan. Uning bu imomligi va amirligi Samarqandning o‘zida deyarli bir yil davom etgan. Shu bois ham Amir Husayn sarbadorlar harakatining boshliqlari va faollarini omon qoldirmasligi aniq edi. Amir Husayn uchun o‘z siyosiy raqiblarini zaiflashtirish va mavridi kelsa ulardan qutulish siyosati nechog‘lik muhim bo‘lganini Konigil voqeasidan so‘ng yuz bergan jarayon orqali ham bilib olish mumkin.
1366-1370 yillar Amir Temur va Amir Husayn o‘rtasidagi ziddiyatlar kuchayib, bu kurash Husayinning o‘ldirilishi bilan yakun topdi. 1370 - yil 9 aprel chorshanba kuni o‘z davrining nufuzli amirlaridan bo‘lgan Shayx Muxammad suldo‘z, Kayxisrav Xuttaloniy, O‘ljoytu apardi, Dovud dug‘lot, Sarbug‘o jaloyir, Joku barlos, Muayyad dug‘lot, Badaxshon hokimi SHayx Muxammad, Husayn bahodir, Sayyid Baraka, termezlik aka-uka sayyidlar Abu Maoliy va Ali Akbar kabilar huzurida Amir Tumr hokimiyati tan olindi. Movarounnahrning amaldagi xonligi Chingizxon avlodiga mansub bo‘lgan Suyurg‘atmish qo‘liga o‘tdi. Davlat boshqaruv tizimi esa Movarounnahr amiri nomini olgan Amir Temur qo‘lida qoldi. Temur Kesh shahridan Samarqandga ko‘chib, uni o‘z davlatining poytaxtiga aylantirdi. Zero, “Boburnoma” da ma’lumot berilishicha, Mug‘ul va turk ulusi uni Semizkand derlar. Temurbek poytaxt qilur edi. Temurbekdin burun Temurbekdek ulug‘ podshoh Samarqandni poytaxt qilgan emastur. XIV asrda Samarqand sarbadorlari.
Sarbadorchilik harakati XIV asrning 30-yillaridayoq Xurosonda vujudga kelgan va moʻgʻullar boʻyinturugʻiga qarshi qaratilgan edi. Ushbu xalq harakatining nomi uning ishtirokchilarining " Yoki xalq ozodligi uchun kurash yoki dor ostidagi bosh " shioridan kelib chiqqan . "Sarbadar" so'zi "osilgan odam" degan ma'noni anglatadi. Sarbadorlar hatto Xurosonda markazi Sabzevarda boʻlgan mustaqil davlat tuzishga muvaffaq boʻldilar, bu davlat deyarli 45 yil (1337-1381) davom etdi.
XIV asrning 60-yillarida Samarqandda sarbadorchilik harakati tarafdorlari bo‘lgan. Ular shahar aholisini mo‘g‘ul qo‘shiniga qarshilik ko‘rsatishga chaqirdilar. Ushbu chaqiruvga 10 mingga yaqin samarqandlik murojaat qildi. Shahar mudofaasiga Samarqandiy sarbadorlari Mavlonozoda, Xo‘rdoq Buxoriy va paxta chikaruvchilar mahallasi raisi Abu Bakr Qului Nad-daflar boshchilik qilganlar. Himoyachilar ko'chalarda barrikadalar qurdilar. Mug'al qo'shinlarining uch kun davomida takroriy hujumlari hech qanday natija bermadi. Og'ir yo'qotishlarga uchragan mo'g'ullar to'g'ri qamalni tashkil etishga qaror qilishdi. Biroq, bir muncha vaqt o'tgach, ko'chmanchi qo'shinlarda otlarda o'lat boshlandi. To'rtga bitta ot ham qolmadi. Ilyosxo‘ja Samarqanddan chekinishga, so‘ngra umuman Moveronnahr chegaralarini tark etishga majbur bo‘ldi. Moʻgʻullar ketganidan keyin Samarqandda hokimiyat sarbadorlar qoʻliga oʻtadi. Shahar xursand bo'ldi. Mulkni qayta taqsimlash bo'yicha ba'zi chora-tadbirlar amalga oshirila boshlandi. Nizomiddin Shomiy sarbadorlarning Samarqandning olijanob xalqiga nisbatan qilgan zo‘ravonliklarini tilga oladi. Biroq manbalarda sarbadorlarning shahar ichki hayotini tartibga solish borasidagi faoliyati haqida juda kam ma’lumotlar berilgan. Samarqand sarbadorlari keyingi bahorgacha hokimiyatda edilar.
Sarbadorlarning Ilyosxo‘ja ustidan g‘alaba qozonganligi haqidagi xabar qishda o‘tkazgan amirlar – Husayn va Temurga yetib boradi: Temur – Qarshida, Husayn – Amudaryo bo‘yidagi Salisaroyda. 1366-yil bahorida amirlar birgalikda Samarqandga qoʻshin koʻchirdilar. Shaharning o'zida, Kani Gil hududida to'xtab, ular Sarbadarlarga xat yozishdi, unda ular o'zlarining xatti-harakatlarini ma'qullashlarini va ular bilan uchrashishni xohlashlarini aytishdi. Sarbadorlarning boshliqlari amirlarning soʻzlariga ishonib, birinchi marta sharaflangan harbiy qarorgohga yetib kelishdi. Biroq, ertasi kuni ular shahardagi tartibsizliklarni qo'zg'atuvchilar sifatida sud qilindi. Amir Temurning iltimosiga binoan ular Mavlonozodaning hayotini saqlab qolishdi, qolganlarini Kani Gilda osdilar. Shunday qilib, samarqandlik sarbadorlar harakatining boshi kesilib, amirlar Xusayn va Temur yana Samarqand va butun Moveronnahrning mutlaq xo‘jayinlariga aylanadilar.
Oradan biroz vaqt o‘tgach, amirlar o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashib, Temurning xotini va Husaynning singlisi O‘ljay Turkon og‘a vafot etgach, ular o‘rtasida yaqqol dushmanlik paydo bo‘ladi. Husayn Balxga qaytib, shaharning mudofaa devorlarini tikladi, Hinduvon qal’asini mustahkamladi. Balx, Qunduz va Badaxshondan katta qoʻshin toʻpladi. Amir Temur ham Kesh va Nesef hukmdori sifatida o‘zining sobiq ittifoqchisi bilan jiddiy kurashga hozirlik ko‘rayotgan edi. O'zaro dushmanlik muhitida to'qnashuv muqarrar edi. 1367-1370 yillarda bunday to'qnashuvlar bir necha bor bo'lgan. Samarqand sarbadorlarining jasorati Ommaning chet el bosqinchilariga, feodallarning chidab bo‘lmas zulmiga qarshi noroziligining kuchayishi shahar mehnatkashlari o‘rtasida kuchli ozodlik harakatini yuzaga keltirdi. Qo'zg'olonchilar o'zlarini "sarbadarlar", ya'ni dorga borishga tayyor odamlar deb atashgan. "Qullikdagi hayotdan ko'ra o'lim afzal!" - bu nafaqat ajnabiy bosqinchilarni quvib chiqarish, balki mahalliy feodal zodagonlar hokimiyatidan xalos bo'lish tarafdori bo'lgan sarbadorlarning shiori edi. Sarbadarlik ijtimoiy harakat sifatida ilk bor XIV asrning 30-yillarida Xurosonda vujudga kelib, Moveronnahr dehqonlari va hunarmandlari orasida tez tarqaldi. Sarbadorlar ijtimoiy tenglik va iste’mol tovarlarini teng taqsimlash dasturini ishlab chiqdilar. Ularning g'oyalari hamma joyda keng javob topdi. Xurosonda sarbadorlar 1337-1381 yillarda mavjud bo'lgan o'z davlatlarini yaratishga muvaffaq bo'ldilar. ya'ni deyarli qirq besh yil. Sarbadorlarning oʻz qoʻshinlari, tangalari, qonunlari va qatʼiy buyruqlari boʻlgan.
Sarbadorlar mo‘g‘ul elitasiga, dehqon va hunarmandlarning onsuz ham og‘ir hayotini chidab bo‘lmas holga keltirgan feodallarga qarshi gapirib, shunday dedilar: "Barcha zolimlar, barcha kuchli, birlashgan, zulm qiladi. Xudoning yordami bilan biz zulmni yo'q qilamiz. Aks holda, dorda o'lamiz. Zulm va azoblarga chidashga kuchimiz yo'q".
O‘sha davr solnomachilarining yozishicha, Mo‘g‘ul xoni Sarbador qo‘zg‘oloni rahbariga murojaat qilib, boshingni egib, zamon zulmidan oldin qanotingni tushir, imkoni bo‘lmagan orzuni uloq” va qo‘zg‘olonni to‘xtatishni talab qilgan. qo'zg'olon. Bunga javoban isyonchilar jasorat bilan e'lon qildilar. XIII asrda Mavorounnahr va Hurosonda mo‘g‘ullar bosqini va hukronligi davomida etnik aralashuv jarayoni davom etdi. Mo‘g‘ullar bilan birgalikda ularga tobe qo‘shni yurtlardan bir qator turkiy qavmlar-jaloirlar, barloslar, kavchinlar, arlotlar kabi turkiy urug‘, qabilalar bu yerga kelib vatan topdilar. Jumladan, barloslar Qashqadaryo vohasiga joylashgan bo‘lsa, jaloirlar esa ko‘proq Ohongaron vodiysida qo‘nim topdilar. Kavchinlar bo‘lsa asosan Farg‘ona vodiysi, Qoshg‘ar hududlari bo‘ylab joylashdilar. Arlotlar esa Surhon vohasi janubida va Afg‘onistonning shimoliy mintaqasida o‘rnashib, bu hududlarda yashovchi aholi tarkibiga singib ketdilar. O‘rta Osiyoga kelib joylashgan mo‘g‘ul jamoalari ham asta-sekinroq hayotga o‘tib, o‘zlariga nisbatan ancha yuqori madaniyatga ega bo‘lgan yerli aholining urf-odatlari, udumlari, turmush tarzi, musulmon dini e’tiqodlarini qabul etib, ko‘p hollarda ular bilan aralashib bordi. AyniqsaXIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab bu xududda mo‘g‘ullarning islomni rasmiy din sifatida e’tirof etishi va unga e’tiqod qilishi, shuningdek, ularning o‘troq hayotga o‘tib borishi, turkiy (o‘zbek) tilda to‘liq muomala yuritishi bular o‘zaro qo‘shilish jarayonining muhim omili bo‘ldi. Mo‘g‘ullarning birinchi hujumiga duchor bo‘lgan hudud O‘tror bo‘ldi. Chingizxon va uning lashkarining o‘trorliklardan alohida o‘chi bor edi.