Kurs: I guruh(lar): Fan

Tayanch kompetensiyalar:
O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetentsiyasi (B1+)
– shaxs sifatida ma’naviy, ruhiy va intellektual kamolotga intilishni hayotiy-ma’naviy ehtiyojga aylantirish;
– o‘z xatti-harakati, fikr-mulohazalariga tanqidiy yondasha olish, o‘zini nazorat qila bilish, og‘zaki va yozma matnlar mazmuniga to‘g‘ri baho bera bilish.


Fanga oid kompetensiyalar:
Ilmiy xabardorlik kompetensiyasi (B1+): biologik ob’ekt, hodisa va jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini biladi; biologik ob’ekt, hodisa va jarayonlarning mohiyatini tushunadi; biologik ob’ekt, hodisa va jarayonlarni taqqoslaydi, tahlil qiladi, umumlashtiradi, klassifikatsiyalaydi.

Darsning blok sxemasi

№	Darsning qismlari	Ajratilgan vaqt
1.	Tashkiliy qism	5 daqiqa
2.	O’tilgan mavzuni takrorlash	15 daqiqa
3.	Yangi mavzu bayoni	40 daqiqa
4.	Yangi mavzuni mustahkamlash	10 daqiqa
5.	O’quvchilar bilimini baholash	7 daqiqa
6.	Uyga vazifa	3 daqiqa

I. Tashkiliy qism: Salomlashish, davomatni aniqlash, o’quvchilar formasini, o’quvchilarning o’quv qurollari bilan ta’minlanganliklarini va sinf tozaligini kuzatish.


II. O’tilgan mavzuni takrorlash:

• 
  Lishayniklarning tabiatda qancha turi tarqalgan?
  
• 
  Lishayniklar qanday muhit sharoitida o`sishga moslashgan?
  
• 
  Lishayniklar tana tuzilishiga ko`ra necha guruhga bo`linadi?
  
• 
  Qaysi lishayninglar tog`larda cho`llarda keng tarqalgan?
  
• 
  Daraxtlarga osilib yoki ko`tarilib o`sadigan lishayniklar tana tuzilishiga ko`ra qaysi guruhga kiradi?
  
• 
  Lishayniklarda ko`payishning qanday xillari kuzatiladi?
  
• 
  Lishayniklar tanasida qaysi organizmlar birgalikda yashaydi?
  
• 
  Lishayniklardan nima maqsadda foydalaniladi?
  

III. Yangi mavzu bayoni:
a) yangi mavzuning nomlanishi: O‘simliklar dunyosining asosiy sistematik guruhlari va ularga xos xususiyatlar, hayot sikli. Sporali o‘simliklar: yo‘sinlar bo‘limi, qirqbo‘g‘imlar bo‘limi, qirqquloqlar bo‘limi.
b) yangi mavzu rejasi: 1) O‘simliklar dunyosining asosiy sistematik guruhlari
2) Funariya yo`sini, umumiy belgilari, ko`payishi va rivojlanishi, tarqalishi va ahamyati;
3) Qirqbo`g`imlar, ularga xos belgilar. Dala qirqbo`g`imi.
4) Qirqquloqlar, ularga xos belgilar. Zuhrasoch va suv qirqqulog`i.


d) yangi mavzu bayon matni:
Funariya yo`sinining ko`payish usuli ancha murakkab. Poyasining uchidagi ko`p hujayrali jinsiy a`zolarda — anteridiylarda ko`p miqdorda ikki xivchinli harakatchan jinsiy hujayralar (spermatozoidlar) hosil boiadi.
Urg`ochisin ng jinsiy a`zolari -arxegoniylarkolba shaklida boiadi. Har bir arxegoniyda bittadan tuxum hujayra hosil boiadi. Bahorgi yog`ingarchilik paytida, yo`sinlaming ustini suv bosib, anteridiy va arxegoniylarning uchi ochiladi Spermatozoidlar anteridiydan suvga chiqadi, xivchinlari orqali harakat qilib, arxegoniylar ichiga kiradi va ularning ichidagi tuxum hujayra bilan qo`shilib zigotahosil qiladi. Oradan ozgina vaqt o`tgach, zigota o`sib qisqa bandli, ichida sporalar hosil bo`ladigan ko`sakcha - sporangiyga aylanadi. Sporalar yetilgandan so`ng to`kiladi va tarqaladi.
Nam tuproqqa tushgan spora o`sib, ko`p hujayrali, shox-langan, ingichka yashil iplarni beradi. Ip shoxlarida kurtaklar paydo bo`ladi. Har bir kurtakdan esa yangi funariya yo`sini o`sib chiqadi.
Funariya turkumiga 200 ga yaqin tur kiradi. Funariya jinssiz va jinsi<sup>:</sup>y bo`g`inlarning gallanishi yo`li bilan ко`payadi. Shunday qilib, zigotadan jinssiz bo`g`in boshlanadi. U sporangiy bandi, sporangiy va uning ichidagi sporalardan iborat. Yo`smlar yuksak o`simliklanrng tubani hisoblanadi.
O`zbekistonda funariyadan boshqa o`simliklar ham bor. Masalan, Qizilqum cho`lida kampirqo`rsoq yo`sini bilab qoplangan katta-katta maydonlar uchraydi. Bunday maydonlar bahorning ikkinchi yarmidan to qishgacha xuddi kuygan yerga o`xshab qorayib yotadi. Chunki bu yerlarni qoplagan kampirqo`rsoq yilning bu fasllarida quruq va qora rangda bo`ladi. Agar yoz faslida ham qora qurib yotgan kampirqo`rsoq ustiga 3-4 kun suv sepib turilsa uning ko`kara boshlagani seziladi.
Kampirqo`rsoqning o`zi ham uning sporasi ham asosan erta bahordagi yog`inli kunlarda ko`karadi. Kampirqo`rsoq tez o`sib qalin chim hosil qiladi va o`tloqdagi oziqbob o`simliklarni bosib ularning yaxshi o`sishiga yo`l qo`ymaydi. Shuning uchun ham o`tloqlarning kampirqo`rsoq qismida mahsuldorlik juda past bo`ladi. Kampirqo`rsoq bosgan o`tloqlarning mahsuldorligini oshirish uchun cho`ponlar bunday yerlarga qo`y otlari va qoramol podalarini tez-tez haydaydi. Qo`y va qoramollarning tuyoqlari ostida kampirqorsoq hosil qilgan chim eziladi, maydalanadi va o`tloqda yem xashak o`simliklarning o`sishi uchun qulay sharoit tug`uladi.
Dala qirqbo`g`imi ildizpoyali ko`p yillik o`t boiib, daryo, kanal va ariqlar bo`yidagi semam yerlarda, zovurlar yoqasida, buloqlar atrofida, marzalarda o`sadi. Uning poyasi, shoxlari serqirra va bo`g`imlarga bo`lingan. Shuning uchun ham unga qirqbo`g`im deb nom berilgan. Bo`g`im oraliqlan ning ichi kovak. Uning shoxlari faqat poya bo`g`imlaridan chiqadi va bo`gimlarda halqa hosil qilib joylashadi. Barglari mayda bo`lib, poya va shoxlardagi bo`g`imlarda halqa hosil qilib o`rnashgan. Dala qirqbo`g`im poyasi va shoxlarining uchida spora beruvchi boshoq hosil boiadi. Ularda sporofillar (shakli o`zgargan barg) halqa hosil qilib o`mashadi. Sporafillaming ostki tomonida 6—8 ta spo­rangiy joylashgan. Sporangiyda esa sporalar yetiladi. Erta bahorda dala qirqbo`g`imining ildizpoyasidagi kurtaklardan poya o`sib chiqadi.