Kurs: I guruh(lar): Fan

Fanga oid kompetensiyalar:
Ilmiy xabardorlik kompetensiyasi (B1+): biologik ob’ekt, hodisa va jarayonlarning o‘ziga xos xususiyatlarini biladi; biologik ob’ekt, hodisa va jarayonlarning mohiyatini tushunadi; biologik ob’ekt, hodisa va jarayonlarni taqqoslaydi, tahlil qiladi, umumlashtiradi, klassifikatsiyalaydi.

Darsning blok sxemasi

№	Darsning qismlari	Ajratilgan vaqt
1.	Tashkiliy qism	5 daqiqa
2.	O’tilgan mavzuni takrorlash	15 daqiqa
3.	Yangi mavzu bayoni	40 daqiqa
4.	Yangi mavzuni mustahkamlash	10 daqiqa
5.	O’quvchilar bilimini baholash	7 daqiqa
6.	Uyga vazifa	3 daqiqa

I. Tashkiliy qism: Salomlashish, davomatni aniqlash, o’quvchilar formasini, o’quvchilarning o’quv qurollari bilan ta’minlanganliklarini va sinf tozaligini kuzatish.


II. O’tilgan mavzuni takrorlash:

• 
  Lishayniklarning tabiatda qancha turi tarqalgan?
  
• 
  Lishayniklar qanday muhit sharoitida o`sishga moslashgan?
  
• 
  Lishayniklar tana tuzilishiga ko`ra necha guruhga bo`linadi?
  
• 
  Qaysi lishayninglar tog`larda cho`llarda keng tarqalgan?
  
• 
  Daraxtlarga osilib yoki ko`tarilib o`sadigan lishayniklar tana tuzilishiga ko`ra qaysi guruhga kiradi?
  
• 
  Lishayniklarda ko`payishning qanday xillari kuzatiladi?
  
• 
  Lishayniklar tanasida qaysi organizmlar birgalikda yashaydi?
  
• 
  Lishayniklardan nima maqsadda foydalaniladi?
  

III. Yangi mavzu bayoni:
a) yangi mavzuning nomlanishi: Zamburug‘larning xilma-xilligi, tuzilishi va hayot siklini o‘rganish
b) yangi mavzu rejasi: 1)Zamburug`larning umumiy xususiyatlari;
2)Tuban va yuksak zamburug`lar ularning asosiy xususiyatlari;
3)Zamburug`larning tabiatda va inson hayotida ahamyati;
d) yangi mavzu bayon matni:
Zamburug<sup>`</sup>larning vegetativ tanasi ildiz, poya va barglaiga bo`linmagan. Ular ham sporalar bilan ko`payadi. Zamburug<sup>`</sup> hujayralarida plastidalar va xlorofill bo`lmaydi. Ularning hujayrasi qobiq, protoplazma va mag`izdan iborat. Zamburug`lar xuddi bakteriyalarga o`xshash tayyor organik moddalar bilan saprofit yoki parazit holda oziqlanadi.
Po`panak zamburug`i oziqlanish usuli jihatidan xuddi bakteriyalar singari, saprofit oziqlanadi. Shuning uchun ham uning hayoti uchun yorug`likning hojati yo`q. U qorong`ida ham yashay oladi, lekin namlik va issiqlik bo`lmasa yashay olmaydi.
Mahsulotlar mog`orlamasligi uchun sovutgichlarda saq­lanadi.
Mog`or zamburug`lari orasida foydalilari ham bor. Ulaming ba`zilaridan (masalan, penitsill zamburug`idan) qimmatli dori — penitsillin olinadi. Boshqa mog`or zamburug`larida o`simlik va hayvonlarning o`sishini tezlatishga, chorva mollarining mahsuldorligini oshirishga yordam beradigan moddalar bor. Ana shu moddalar mol va parranda ovqatiga qo`shib berilsa, buzoqlar va jo`jalar tez o`sadi.Shunday qilib, zamburug`laming o`sishi uchun harorat, namlik va oziq zarur. Qulay sharoitda ular vegetativ (jinssiz) yo`l bilan ko`payadi
Lishayniklar zamburug`lar bilan suvo`tlarning o`zaro birgalashib (simbioz holda) yashashidan hosil bo`lgan organizmlardir. Ular har qanday sharoitda o`sishga moslashgan. Yer yuzida ulaming 26OOO dan ortiq turi mavjud.
Lishayniklar tabiatda juda keng tarqalgan. Chunonchi qoyalarda, toshlarda, unumsiz tuproqlarda daraxtlar po`stlog`ida, shuningdek, turli joylarda o`suvchi va yuksak o`simliklarning o`sishi uchun zamin tayyorlovchi o`sim- liklardir. Ulaming tanasi ham organlarga bo`linmagan.
Tog` va cho`llarda ko`pincha yopishqoq lishayniklar o`sadi. Agar lishaynik tanasidan kesib olingan yupqa kesma mikroskop ostiga qo`yib qaralsa, uning chigallashib ketgan plardan tashkil topganligi ko`rinadi. Bu zambumg`ning vegetativ tanasi (mitseliysi)dir. Ip chigallari orasida och-yashil sharga o`xahash hujayralar borligi ko`rinadi. Bular bir hujayrali suvo`tlardir. Shunday qilib, bitta lishaynik organizmida ikkita o`simlik: zamburug¹ bilan suvo`t birgalikda yashaydi.
Lishaynikdagi zam­burug mitseliysi yomg`ir paytida suvni shimib olib, uni uzoq saqlaydi. Undan tashqari, mitseliy o`zining iplari orqali toshlar yuzidagi suvda erigan mineral tuzlami ham so`rib oladi. Suvo`tlar esa zamburug<sup>4</sup> mitseliysi yig`ib qo`ygan suvni va havodan karbonat angidrid gazini oladi, ulardan esa yorug`lik ta`sirida organik moddalar hosil bo`ladi. Bu organik moddalar bilan zamburug’ hujayralari oziqlanadi.
Lishayniklar asosan sporalar va vegetativ yo`l, ya`ni o`z tanasining bo`linishi bilan ko`payadi.
Lishayniklaming ko`p turlaridan dori-darmonlar, shu- ningdek, har xil atir va sovunlar tayyorlash uchun zamr bo`lgan xushbo`y moddalar olinadi.
Lishayniklar atmosfera havosining tozaligini ko`rsatib turadigan mezondir: shahar havosi sanoat gazlari bilan qanchalik ko`p ifloslangan bo`lsa, daraxtlaming po`stlog`ida lishayniklar shunchalik kam bo`ladi.
Shunday qilib, lishayniklar simbioz organizmlar bo`lib, tabiatda juda keng tarqalgan U tuproqning paydo bo`lish jarayonida alohida o`rinni egallaydi.