Kurs: 1 O'qituvchi: Nosirova Malika Talaba

YOZMA NUTQ

Yozma nutq monologik nutqqa juda yaqin turadi. Shu sababli ba’zi qo`llanmalarda uni monologik nutqning turi ham deb ko`rsatishadi. Monologik nutqning barcha xususiyatlari yozma nutqqa ham xosdir. Yozma nutq ogzaki monologik nutqka nisbatan birmuncha batafsilrokdir. Chunki yozma nutq jarayonida suhbatdoshdan keluvchi teskari aloqaning bo`lmasligi. Bizdan suhbatdoshimiz biror narsani so`ray olmaydi, tushungan yoki tushunmaganini izhor qila olmaydi. Shu sababli hamma narsani batafsil, oldindan tushuntirishga, izhor qilishga harakat qilamiz. Bu jihatdan yozma nutq og’zaki nutqqa nisbatan nihoyatda murakkab. Yozma nutqni o`zlashtirish va uni tushunish uchun maxsus tartibda ta’lim olmoq zarur.

Yozma nutq, o`z mohiyati jihatdan, nutqning eng ixtiyoriy turidir. Agar biz bayon qilmoqchi bo`lgan fikr o`ylaganimizdek chiqmasa biz uni yana boshdan boshlaymiz. Yozma nutq ham turli darajada va shaklda bo`lishi mumkin. Kimdir yozma nutq davomida og’zaki nutqqa suyanadi o`zicha gapirib turadi), kimdadir yozma nutq to`liq ichki planga to`liq o`tgan. U shunchalik o`rganganki, tashqi nutqqa suyanmaydi, guyoki "o`ylamaydi", gaplar o`z-o`zidan quyilib kelaveradi. Yozma nutqning natijalari ham doimo ko`zga tashlanib turadi. Shu sababli tartibli nutqqa o`rgatishni yozma nutqdan boshlash kerak.

  Yozish - bu tuzatish uchun ishlatiladigan inson tomonidan yaratilgan yordamchi belgilar tizimi tovush tili (va shunga mos ravishda ovozli nutq). Boshqa tomondan, yozuv mustaqil aloqa tizimi bo'lib, u og'zaki nutqni aniqlash funktsiyasini bajarib, bir qator mustaqil funktsiyalarga ega bo'ladi. Yozma nutq inson tomonidan to'plangan bilimlarni o'zlashtirishga imkon beradi, ko'lamini kengaytiradi.

Xalqlarning turli davrlaridagi kitoblarni, tarixiy hujjatlarni o'qiyotganda biz butun insoniyat tarixi, madaniyati haqida so'z yuritamiz. Yozish tufayli buyuk tsivilizatsiyalar haqida bilib oldik Qadimgi Misr, Shumerlar, inklar, mayyalar va boshqalar.

Yozuvchi tarixchilar yozish og'zaki nutqdan keyin ikkinchi darajali, ya'ni yozma nutq ikkinchi darajali bo'lib, daraxtlar, tosh rasmlaridagi dastlabki chiziklardan tortib to hozirgi kungacha ovozli harf turiga qadar tarixiy rivojlanish yo'lini bosib o'tdi. Yozuvda ishlatiladigan harflar nutq tovushlari ko'rsatilgan belgilar. So'zlarning tovushli qobig'i va so'zlarning qismlari harflarning kombinatsiyasi bilan ifodalanadi va harflar haqidagi bilim ularni tovush shaklida ko'paytirishga, ya'ni har qanday matnni o'qishga imkon beradi. Yozuvda ishlatiladigan tinish belgilari nutqni bo'linishga xizmat qiladi: nuqta, vergul, chiziqcha og'zaki nutqning intonatsion pauzasiga to'g'ri keladi. Bu shuni anglatadiki, harflar yozma nutqning moddiy shakli hisoblanadi.

Yozma nutqning asosiy vazifasi - og'zaki nutqni fiksatsiya qilish, uni makon va vaqt ichida saqlash. Maktub hollarda odamlar o'rtasida aloqa vositasi bo'lib xizmat qiladi qachonto'g'ridan-to'g'ri aloqa, ular bo'shliq bilan ajralib turganda, ya'ni ular boshqacha bo'lganda imkonsizdir. Qadim zamonlardan beri odamlar to'g'ridan-to'g'ri aloqa qila olmaydilar, xatlarni almashishdi, ularning aksariyati vaqt to'sig'ini engib, bugungi kungacha omon qolishdi. Telefon kabi texnik aloqa vositalarining rivojlanishi yozish rolini ma'lum darajada pasaytirdi. Ammo bo'sh joyni engishga yordam beradigan faksning paydo bo'lishi va hozirda Internet tizimining ko'payishi nutqning yozma shaklini qayta faollashtirdi. Yozma nutqning asosiy xususiyati - bu ma'lumotni uzoq vaqt saqlash qobiliyati.