Kurs: 1 O'qituvchi: Nosirova Malika Talaba

M.N.Kojinaning ta‘rificha, «funksional stilistika – bu tilning turli muloqot doiralarida amal qilish qonuniyatlarini, inson faoliyatining u yoki bu sohalariga muvofiq kelish darajasini, shuningdek, funksional uslublar va boshqa funksional uslubiy ko‘rinishlarda til vositalarining tanlanish me‘yori va muvofiqligi jamlanadigan nutqiy tizimni o‘rganadigan tilshunoslik ilmidir».

O‘zbek tilining ijtimoiy vazifasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan funksional uslubshunoslik til va nutq dialektikasining bevosita mahsuli sifatida yuzaga kelgan bo‘lib, o‘zbek tili materialining o‘zbek muloqot shaklining turli ko‘rinishlarida namoyon bo‘lish xususiyatlarini tadqiq etish bilan shug‘ullanadi.

Insonlar hayoti va u mashg‘ul bo‘ladigan sohalarning turli -tumanligi ularning yoshi, jinsi, bilim darajasi, kasbi, jamiyatda tutgan mavqei va boshqa omillarga bog‘liq ravishda tildan foydalanishning o‘ziga xos manerasini, yana ham aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, o‘ziga xos uslubini keltirib chiqaradi. Tildan foydalanishdagi uslublar rang-barangligining boisi ham ana shunda. Shuning uchun ham tildan foydalanishda har bir kishining jinsi, yoshi yoki kasbidan, u yashayotgan ijtimoiy muhitdan kelib chiqadigan o‘z uslubi bo‘lishi mumkin. Hayot jabhasi, insoniyatning faoliyat doirasi va ko‘lami g‘oyatda keng. Har bir ijtimoiy sohada tilni ehtiyojdan kelib chiqib iste‘mol qiladi. Bu ham tabiiy ravishda tildan foydalanishning o‘ziga xos tarzini, uslubini keltirib chiqaradi. Demak, tilni iste‘mol qilish kompleksida har bir individning, kasb egalarining, ijtimoiy guruhlarning, hatto muloqot jarayonining o‘z uslubi bo‘lishi tabiiy. Funksional uslub tushunchasi nutqiy faoliyatning ana shu jihatlarini o‘zida mujassam qiladi.

O‘zbek tilshunosligining bugungi taraqqiyotida funksional uslublarni o‘rganish sotsiolingvistik jihatdan g‘oyatda dolzarb masalaga aylandi. Buning asosiy sabablaridan biri mustaqillik sharoitida o‘zbek lug‘at tarkibida bo‘lgan jiddiy o‘zgarishlar, tilning turli muomala jarayonida aloqa imkoniyatlarining kengayganligi va tobora takomillashib borayotganligi bo‘lib hisoblanadi. Ona tilimizning xalqaro nufuzi ortib borayotganligi, nafaqat mamlakatimiz doirasida, balki ayrim undan tashqarida ham bo‘layotgan anjumanlarda xalqaro muloqot vositasi sifatida qo‘llanilayotgani buning yaqqol dalilidir.

Funksional uslublar tasnifi. Yuqorida qayd etganimizdek, agar har bir individ, kasb egasi yoki ijtimoiy guruhlarining tildan foydalanishdagi o‘ziga xos jihatlarini inobatga oladigan bo‘lsak, muayyan bir tildan foydalanishda ham son sanoqsiz uslublarni o‘rganishga to‘g‘ri kelar edi. Amalda esa buning imkoni

bo‘lmaydi.

A. Sulaymonovning «Til stillari haqida» nomli maqolasi o‘zbek tilshunosligida ana shu masalaga oydinlik kiritish yo‘lidagi dastlabki urinishlardan biridir. Muallifning «Stilistikaning vazifasi u yoki bu stilda yoki nutq formasida,

ya‘ni og‘zaki va yozma nutqda, qanday til hodisalari ko‘proq qo‘llanishini aniqlashdan iboratdir», degan gaplaridan tushunish mumkinki, u til yoki nutq uslublarini yozma va og‘zaki – so‘zlashuv uslublariga ajratgan.

Akad. G‘. Abdurahmonov ham mazkur masalaga e‘tiborini qaratgan. U «Stilistik normalar haqida» maqolasida quyidagilarni yozgan edi: «Ma‘lumki, nutq ikki xil (yozma va og‘zaki) nutqdan iborat.

Yozma nutq: 1) badiiy nutq, 2) ilmiy nutq, 3) publitsistik nutq, 4) rasmiy nutq, 5) neytral nutqdan iboratdir (Bu nutq turlari ayrim adabiyotlarda stilistik qatlamlar sifatida talqin qilinadi).