Sinkretizm (lotincha syncretismus, yunoncha Rητiσmός - "Krit shaharlari federatsiyasi"):
Sinkretizm (falsafa) - bir-biriga o'xshamaydigan falsafiy tamoyillarni ularni birlashtirmasdan bir tizimda birlashtirish.
Sinkretizm (san'at) - bu "beqiyos" fikrlash usullari va munosabatlarning kombinatsiyasi yoki birlashishi.
Sinkretizm (tilshunoslik) - bu bir nechta ma'no yoki ma'no tarkibiy qismlarining bir shaklidagi doimiy birikmasi, turli shakllar o'rtasida bo'lingan.
Diniy sinkretizm - bu heterojen doktrinali va diniy pozitsiyalarning kombinatsiyasi.
Sheʼrshunoslarning diqqatini tortadigan
muhim masalalardan biri sheʼrning qachon va qan-
day paydo boʻlganligidir. Bu masala koʻpchilik
tadqiqotchilar tomonidan maʼlum darajada asos-
li taʼriflab berilgan. Biroq bugungi kun talabi
mazkur masalaga muqobillik asosidagi qarashlar-
ni shakllantirishdir. Eng qadimgi davrlarda raqs,
musiqa va sheʼriyat yaxlitlikda, demakki birgalikda
mavjud boʻlgan. Ular bir-birlaridan ajralmas boʻ-
lib, yaxlitlik va yagonalik kasb etgan. Aytish mum-
kinki, sheʼr, musiqa va raqs egizaklardir. Sheʼr
musiqadan ritmni, tildan soʻzni olib, mehnat ja-
rayonida shakllangan. Ularning kelib chiqish asosi
mehnat yoki ritmik harakat qilish jarayonidir. Ib-
tidoiy odamning bir maromdagi harakati, masalan,
ish qurolining biror narsaga bot-bot urilishi
orqali ritm paydo boʻlgan. Ana shu oddiy ritm ke-
yinroq biror-bir maqsadda maxsus qayta yaratiladi.
[7: 8] Ibtidoiy odamning quvonchli onlarini aks
ettirish uchun alohida ritm, gʻamgin damlari uchun
alohida ritm, hayajonli yoki dahshatli damlar uchun
alohida ritmlar qayta yaratilgan va ana shu jarayon
qadimgi davr odamining his-tuygʻularini ifoda
qilish uchun xizmat qilgan. Ritmning yuzaga keli-
shida inson ongi, nutqining emotiv va ekspressiv
xos xususiyatlari muhim ahamiyat kasb etgan [1].
Ritm hayotda, insonning chor atrofida, tabiatda ta-
biiy ravishda mavjud hodisa boʻlgan va keyinchalik
u insonlar tomonidan sezilgan, anglangan, uning
mavjudligi tan olingan, soʻngra ana shu anglangan
ritmni qayta yaratish uchun harakatlar boshlangan
[8: 9].
Ritmning anglanishi va maʼlum maqsadda qay-
ta yaratilishi musiqa asboblarining yasalishi
uchun asos boʻlgan. Shunday qilib, inson ruhiyati-
dagi ritmni aks ettirish uchun primitiv musiqa
asboblari yaratilgan. Bunday eng primitiv, ammo
bugunga qadar ishlatilayotgan musiqa asboblari-
dan biri doira (nogʻora, childirma, buben, bara-
ban, tamburin, litavra, treщyetka, tambur, buta-
ra v.b.)dir [2; 4; 5]. Keyinchalik doira ritmlari
inson hayoti va ov jarayonlariga bogʻliq raqslar
bilan boyitilgan. Raqsga tushish jarayonida uni
ijro etayotgan odamlarning turli hayqiriqlari
musiqiy asboblarning ovozlari bilan qoʻshilib
ketgan. Shunda, nutq tovushlari orqali ritmni be-
rish mumkinligi anglangan. Ritm nutq tovushlari
-
ga koʻchgan. Shunday hayqiriqlar ritmni ovoz, yaʼni
nutq tovushi orqali qayta yaratish mumkinligiga
oʻrgatgan [6: 178].
Ovozli ritmlar keyinroq hayqiriqlar aso
-
siga tayangan ashulaning kelib chiqishini taʼmin
-
lagan. Shu tariqa, ashula matni mazmun bilan boyitilgan. Ibtioiy raqs mehnat jarayonlarini
aks ettirgan, ammo ibtioiy kishilarning qoʻ-
shiqlaria ohang va ritm koʻproq ahamiyatliroq boʻ
-
lib, maʼnoga eʼtibor kam boʻlgan [17: 18].
Ritm sheʼriyatning ibtioiy asosini tashkil
qilai, u poeziyaan olin payo boʻlgan hama po
-
eziya bilan musiqaning vaznorligiga asos boʻlib
xizmat qilgan. Keyinchalik sheʼr ashula tarkibian
batamom ajralib chiqqan hama mustaqil sanʼat tu-
riga aylangan. Antik avrlara sheʼr kuyga solib
ijro etilgan. Koʻpchilik sharq avlatlaria, masa
-
lan, Eron, Pokiston, Afgʻoniston, Hinistona
hozirgi kunga qaar sheʼrning oʻqib ijro etilmas
-
ligi, yaʼni yeklamatsiya qilinmasligi, sheʼr, masa-
lan, gʻazalning asosan kuylab, ashulaga solib ijro
etilishi buning yorqin aliliir [19]. Alisher
Navoiy ham “Mezon ul-avzon” [7: 42-98] risola-
sia tuyuqning kuylanganligi haqia yozai. Bobur
esa moʻgʻul xonlari va turk sultonlarining saroya-
gi bazmlaria qaah koʻtarish chogʻia tuyuq kuylash
oati mavju boʻlganligian xabar berai. [20: 25-
49] Bu kabi misollar oʻrta asrlara sheʼr har oim
ham oʻqilmaganligi, baʼzi hollara qoʻshiq qilib
kuylanganligini isbot etai.
Maʼlumki, ibtioiy sanʼat va musiqa milo-
gacha boʻlgan 30 ming yillikka yaqin avra, avval
musiqa bilan aloqaor sanʼat turlari boʻlgan raqs,
poeziya va ashulaning sinkretizmi (yagonaligi)
tarzia tosh asrining soʻnggi paleolit avria ke-
lib chiqqan. Ritm avval mehnat jarayonia tugʻilgan,
soʻng ibtioiy sanʼatga, xususan, musiqaga oʻtgan.
Musiqaagi ritmning soʻzlar bilan boyitilishi
sheʼriyatning kelib chiqishi uchun asos boʻlgan. Yozuv
kelib chiqquniga qaar yuqoria qay qilingan
sanʼat turlari bir-biriga qoʻshilgan hola, yaʼni
sikretik tarza mavju boʻlgan. Yozuv kelib chiqqa-
nian soʻng ashula matnlarini yozuva aks ettirish
imkoniyati tugʻilgan, bu esa maxsus yozilgan sheʼriy matnlarni yozuva ifoa etish uchun sharoit yarat-
gan. Poeziya sanʼat turi sifatia mustaqil shakl-
lana boshlagan. Ammo poeziya shakllanish bosqichia
jua uzoq vaqt xalq ogʻzaki ijoi tarkibia avlo-
an avloga oʻtish jarayonini kechirgan.
Demak, sheʼrshunoslik aabiyotshunoslikning
alohia mustaqil sohasi boʻlib, uning oʻz taqiq
obyekti, premeti va metoologiyasi mavju.
Sheʼrshunoslik sheʼr tuzilishining umumiy na-
zariy qonun va qoialarini oʻrganuvchi fanir.
Sheʼr esa sheʼriy nutqning oʻziga xos tarza ifo-
alanishi boʻlib, u insonlarning oʻzaro muloqoti
uchun xizmat qilai. Sheʼr mavzun (vaznga solin-
gan) nutqir. Metrika, fonika, ritmika, strofi-
ka va qofiya sheʼrshunoslikning tarkibiy qismla-
ri hisoblanai. Dunyo aabiyoti tarixia kvanti-
tativ, kvalitativ va sillabik sheʼr tuzilishlari
farq qilinai. Sheʼrning kelib chiqishi ibtioiy
avrlarga borib taqalib, sheʼr mehnat jarayonia,
raqs, musiqa va ashula tarkibia sinkretik tarza
shakllangan.
Sheʼr tizimini, yaʼni sheʼrning mazmun va
shakl yaxlitligi asosiagi oʻziga xos tuzilishini
shakllantiruvchi omillarni, qonuniyatlarini toʻla
hola uzil-kesil belgilash, sheʼr evolyutsiyasia
uning genezisini ochiq-oyin koʻrsatib berish oʻz
yechimiga koʻra ancha murakkab, aniq javobi mavju
boʻlmagan masalair. Masalan, turkiy sheʼr metri-
kasi borasia uni sillabik, sillabo-tonik, tonik,
tonik-temporal, kvantitativ, soʻzbanli, allite-
ratsion, miqor-urgʻu, boʻgʻin-urgʻu va qorishiq sheʼr
tizimi ekanligi borasia turli taqiqotlar olib
borilgan.
Xatib Usmonov xulosasiga koʻra [14: 2-4], tatar
poeziyasia asosiy ikki turagi sheʼr ritmik qu-
rilishi keng tarqalgan. Ularan biri – xalq ogʻzaki
ijoiagi sillabik sheʼr hama ikkinchisi – yozma
aabiyota qoʻllanilgan sheʼr tizimiir. X.Usmo-
nov tatar sheʼrini rus, aniqrogʻi, Yevropaa urf
boʻlgan istilohlar orqali nomlashga urinai. Shu
sabab, olim keyinchalik qattiq tanqiga uchrayi.
Buryat sheʼr tizimini oʻrgangan A.M.Xamshagalov
[15: 25-39] va V.I.Zolxoyev [6: 178] fikriga koʻra,
buryat poeziyasining sheʼr tizimi “soʻzbanli”ir.
K.Risaliyev [12: 33-46] fikriga koʻra, ikki banli
sheʼr ritmik qurilishi har qanay sheʼr tizimi
uchun eng primitiv, yaʼni oiy va zaruriy boʻlgan
qurilmair. A.Tilavali [13: 58-65] yozma sheʼr-
ning bir qator taraqqiyot bosqichlarini belgilab
berai. Ular: alliteratsion sheʼr, metrik tashkil-
lashtirilgan sheʼr, arab poeziyasi kvantitativli-
gi takrori, sillabika asosia tashkillashtirilgan
sheʼr, zamonaviy moyernizatsiyalashgan sheʼr. Olim
turkiy sheʼr qurilmasining geteromorfligi bo-
rasia soʻzlayi, yaʼni turkiy sheʼriy nutqga oir
alohia va turli strukturali komponentlar oʻrta-
siagi chuqur bogʻliqlik mavjuligini uqtirai.
Z.Axmetov sheʼra barcha xususiyatlar boshia ritm
turishi borasiagi fikrni olgʻa surai. Akayemik-
ning ilgʻor fikrlarian biri bu – milliy tilan
tashqaria milliy sheʼr tizimlarining boʻla ol-
masligiir. Chunki poeziya, yaʼni sheʼriyat sanʼat va
aabiyot turlarining eng milliy shakliir. Z.Ax-
metov bir milliy sheʼr tizimini ikkinchi milliy
sheʼr tizimiga qarama-qarshi qoʻyib, ularning ik
-
kalasini yaratishga qarshi chiqqania tamomila haq
ei [11: 1239-1242].
Hozirgi zamon sheʼrshunosligi nuqtai naza-
rian shakl tahlili unsurlariga: sheʼrning tovush
tizimini oʻrganish (zvukovaya organizatsiya stixa),
ban masalasi (strofika), vazn (metrika), qofiya
(rifma), ritmika, sheʼr kompozitsiyasi va sheʼriy
shakl mutanosibligi masalasi, sheʼra intonatsiya,
pauza, musiqiylikni vujuga keltiruvchi omillar,
sheʼr arxitektonikasi, sheʼragi alliteratsiya, pa-
rallelizmlar hoisasi, baiiy unsurlar v.b. kiri-
tilai.
Mazmun tahliliga: asar gʻoyasi, shoirning ijo-
iy metoi, syujet va kompozitsiya, obrazlar va ba-
iiylik, sheʼr strukturasi va mazmun bogʻliqligi,
shoir mahorati, asar poetikasi (mazmun va shakl
mutanosibligi nuqtai nazarian), obrazlar tizi-
mi, sheʼr motivlari kiritilai.
Sheʼriy asarning mazmun tahlilian maq-
sa: ijo, ijokor va hayot mohiyatini belgilash;
asaragi voqelik tahlili va bahosini koʻra bilish;
ijokor tafakkurini tarixiy rivoj oqimia tah-
Do'stlaringiz bilan baham: |