Krit shaharlari federatsiyasi

Sinkretizm (lotincha syncretismus, yunoncha Rητiσmός - "Krit shaharlari federatsiyasi"):

Sinkretizm (falsafa) - bir-biriga o'xshamaydigan falsafiy tamoyillarni ularni birlashtirmasdan bir tizimda birlashtirish.

Sinkretizm (san'at) - bu "beqiyos" fikrlash usullari va munosabatlarning kombinatsiyasi yoki birlashishi.

Sinkretizm (tilshunoslik) - bu bir nechta ma'no yoki ma'no tarkibiy qismlarining bir shaklidagi doimiy birikmasi, turli shakllar o'rtasida bo'lingan.

Diniy sinkretizm - bu heterojen doktrinali va diniy pozitsiyalarning kombinatsiyasi.

Sheʼrshunoslarning diqqatini tortadigan

muhim masalalardan biri sheʼrning qachon va qan-

day paydo boʻlganligidir. Bu masala koʻpchilik

tadqiqotchilar tomonidan maʼlum darajada asos-

li taʼriflab berilgan. Biroq bugungi kun talabi

mazkur masalaga muqobillik asosidagi qarashlar-

ni shakllantirishdir. Eng qadimgi davrlarda raqs,

musiqa va sheʼriyat yaxlitlikda, demakki birgalikda

mavjud boʻlgan. Ular bir-birlaridan ajralmas boʻ-

lib, yaxlitlik va yagonalik kasb etgan. Aytish mum-

kinki, sheʼr, musiqa va raqs egizaklardir. Sheʼr

musiqadan ritmni, tildan soʻzni olib, mehnat ja-

rayonida shakllangan. Ularning kelib chiqish asosi

mehnat yoki ritmik harakat qilish jarayonidir. Ib-

tidoiy odamning bir maromdagi harakati, masalan,

ish qurolining biror narsaga bot-bot urilishi

orqali ritm paydo boʻlgan. Ana shu oddiy ritm ke-

yinroq biror-bir maqsadda maxsus qayta yaratiladi.

[7: 8] Ibtidoiy odamning quvonchli onlarini aks

ettirish uchun alohida ritm, gʻamgin damlari uchun

alohida ritm, hayajonli yoki dahshatli damlar uchun

alohida ritmlar qayta yaratilgan va ana shu jarayon

qadimgi davr odamining his-tuygʻularini ifoda

qilish uchun xizmat qilgan. Ritmning yuzaga keli-

shida inson ongi, nutqining emotiv va ekspressiv

xos xususiyatlari muhim ahamiyat kasb etgan [1].

Ritm hayotda, insonning chor atrofida, tabiatda ta-

biiy ravishda mavjud hodisa boʻlgan va keyinchalik

u insonlar tomonidan sezilgan, anglangan, uning

mavjudligi tan olingan, soʻngra ana shu anglangan

ritmni qayta yaratish uchun harakatlar boshlangan

[8: 9].

Ritmning anglanishi va maʼlum maqsadda qay-

ta yaratilishi musiqa asboblarining yasalishi

uchun asos boʻlgan. Shunday qilib, inson ruhiyati-

dagi ritmni aks ettirish uchun primitiv musiqa

asboblari yaratilgan. Bunday eng primitiv, ammo

bugunga qadar ishlatilayotgan musiqa asboblari-

dan biri doira (nogʻora, childirma, buben, bara-

ban, tamburin, litavra, treщyetka, tambur, buta-

ra v.b.)dir [2; 4; 5]. Keyinchalik doira ritmlari

inson hayoti va ov jarayonlariga bogʻliq raqslar

bilan boyitilgan. Raqsga tushish jarayonida uni

ijro etayotgan odamlarning turli hayqiriqlari

musiqiy asboblarning ovozlari bilan qoʻshilib

ketgan. Shunda, nutq tovushlari orqali ritmni be-

rish mumkinligi anglangan. Ritm nutq tovushlari

-

ga koʻchgan. Shunday hayqiriqlar ritmni ovoz, yaʼni

nutq tovushi orqali qayta yaratish mumkinligiga

oʻrgatgan [6: 178].

Ovozli ritmlar keyinroq hayqiriqlar aso

-

siga tayangan ashulaning kelib chiqishini taʼmin

-

lagan. Shu tariqa, ashula matni mazmun bilan boyitilgan. Ibti­oiy raqs mehnat jarayonlarini

aks ettirgan, ammo ibti­oiy kishilarning qoʻ-

shiqlari­a ohang va ritm koʻproq ahamiyatliroq boʻ

-

lib, maʼnoga eʼtibor kam boʻlgan [17: 18].

Ritm sheʼriyatning ibti­oiy asosini tashkil

qila­i, u poeziya­an ol­in pay­o boʻlgan ham­a po

-

eziya bilan musiqaning vazn­orligiga asos boʻlib

xizmat qilgan. Keyinchalik sheʼr ashula tarkibi­an

batamom ajralib chiqqan ham­a mustaqil sanʼat tu-

riga aylangan. Antik ­avrlar­a sheʼr kuyga solib

ijro etilgan. Koʻpchilik sharq ­avlatlari­a, masa

-

lan, Eron, Pokiston, Afgʻoniston, Hin­iston­a

hozirgi kunga qa­ar sheʼrning oʻqib ijro etilmas

-

ligi, yaʼni ­yeklamatsiya qilinmasligi, sheʼr, masa-

lan, gʻazalning asosan kuylab, ashulaga solib ijro

etilishi buning yorqin ­alili­ir [19]. Alisher

Navoiy ham “Mezon ul-avzon” [7: 42-98] risola-

si­a tuyuqning kuylanganligi haqi­a yoza­i. Bobur

esa moʻgʻul xonlari va turk sultonlarining saroy­a-

gi bazmlari­a qa­ah koʻtarish chogʻi­a tuyuq kuylash

o­ati mavju­ boʻlganligi­an xabar bera­i. [20: 25-

49] Bu kabi misollar oʻrta asrlar­a sheʼr har ­oim

ham oʻqilmaganligi, baʼzi hollar­a qoʻshiq qilib

kuylanganligini isbot eta­i.

Maʼlumki, ibti­oiy sanʼat va musiqa milo­-

gacha boʻlgan 30 ming yillikka yaqin ­avr­a, avval

musiqa bilan aloqa­or sanʼat turlari boʻlgan raqs,

poeziya va ashulaning sinkretizmi (yagonaligi)

tarzi­a tosh asrining soʻnggi paleolit ­avri­a ke-

lib chiqqan. Ritm avval mehnat jarayoni­a tugʻilgan,

soʻng ibti­oiy sanʼatga, xususan, musiqaga oʻtgan.

Musiqa­agi ritmning soʻzlar bilan boyitilishi

sheʼriyatning kelib chiqishi uchun asos boʻlgan. Yozuv

kelib chiqquniga qa­ar yuqori­a qay­ qilingan

sanʼat turlari bir-biriga qoʻshilgan hol­a, yaʼni

sikretik tarz­a mavju­ boʻlgan. Yozuv kelib chiqqa-

ni­an soʻng ashula matnlarini yozuv­a aks ettirish

imkoniyati tugʻilgan, bu esa maxsus yozilgan sheʼriy matnlarni yozuv­a ifo­a etish uchun sharoit yarat-

gan. Poeziya sanʼat turi sifati­a mustaqil shakl-

lana boshlagan. Ammo poeziya shakllanish bosqichi­a

ju­a uzoq vaqt xalq ogʻzaki ijo­i tarkibi­a avlo­-

­an avlo­ga oʻtish jarayonini kechirgan.

Demak, sheʼrshunoslik a­abiyotshunoslikning

alohi­a mustaqil sohasi boʻlib, uning oʻz ta­qiq

obyekti, pre­meti va meto­ologiyasi mavju­.

Sheʼrshunoslik sheʼr tuzilishining umumiy na-

zariy qonun va qoi­alarini oʻrganuvchi fan­ir.

Sheʼr esa sheʼriy nutqning oʻziga xos tarz­a ifo-

­alanishi boʻlib, u insonlarning oʻzaro muloqoti

uchun xizmat qila­i. Sheʼr mavzun (vaznga solin-

gan) nutq­ir. Metrika, fonika, ritmika, strofi-

ka va qofiya sheʼrshunoslikning tarkibiy qismla-

ri hisoblana­i. Dunyo a­abiyoti tarixi­a kvanti-

tativ, kvalitativ va sillabik sheʼr tuzilishlari

farq qilina­i. Sheʼrning kelib chiqishi ibti­oiy

­avrlarga borib taqalib, sheʼr mehnat jarayoni­a,

raqs, musiqa va ashula tarkibi­a sinkretik tarz­a

shakllangan.

Sheʼr tizimini, yaʼni sheʼrning mazmun va

shakl yaxlitligi asosi­agi oʻziga xos tuzilishini

shakllantiruvchi omillarni, qonuniyatlarini toʻla

hol­a uzil-kesil belgilash, sheʼr evolyutsiyasi­a

uning genezisini ochiq-oy­in koʻrsatib berish oʻz

yechimiga koʻra ancha murakkab, aniq javobi mavju­

boʻlmagan masala­ir. Masalan, turkiy sheʼr metri-

kasi borasi­a uni sillabik, sillabo-tonik, tonik,

tonik-temporal, kvantitativ, soʻzban­li, allite-

ratsion, miq­or-urgʻu, boʻgʻin-urgʻu va qorishiq sheʼr

tizimi ekanligi borasi­a turli ta­qiqotlar olib

borilgan.

Xatib Usmonov xulosasiga koʻra [14: 2-4], tatar

poeziyasi­a asosiy ikki tur­agi sheʼr ritmik qu-

rilishi keng tarqalgan. Ular­an biri – xalq ogʻzaki

ijo­i­agi sillabik sheʼr ham­a ikkinchisi – yozma

a­abiyot­a qoʻllanilgan sheʼr tizimi­ir. X.Usmo-

nov tatar sheʼrini rus, aniqrogʻi, Yevropa­a urf

boʻlgan istilohlar orqali nomlashga urina­i. Shu

sabab, olim keyinchalik qattiq tanqi­ga uchray­i.

Buryat sheʼr tizimini oʻrgangan A.M.Xamshagalov

[15: 25-39] va V.I.Zolxoyev [6: 178] fikriga koʻra,

buryat poeziyasining sheʼr tizimi “soʻzban­li”­ir.

K.Risaliyev [12: 33-46] fikriga koʻra, ikki ban­li

sheʼr ritmik qurilishi har qan­ay sheʼr tizimi

uchun eng primitiv, yaʼni o­­iy va zaruriy boʻlgan

qurilma­ir. A.Tilaval­i [13: 58-65] yozma sheʼr-

ning bir qator taraqqiyot bosqichlarini belgilab

bera­i. Ular: alliteratsion sheʼr, metrik tashkil-

lashtirilgan sheʼr, arab poeziyasi kvantitativli-

gi takrori, sillabika asosi­a tashkillashtirilgan

sheʼr, zamonaviy mo­yernizatsiyalashgan sheʼr. Olim

turkiy sheʼr qurilmasining geteromorfligi bo-

rasi­a soʻzlay­i, yaʼni turkiy sheʼriy nutqga ­oir

alohi­a va turli strukturali komponentlar oʻrta-

si­agi chuqur bogʻliqlik mavju­ligini uqtira­i.

Z.Axmetov sheʼr­a barcha xususiyatlar boshi­a ritm

turishi borasi­agi fikrni olgʻa sura­i. Aka­yemik-

ning ilgʻor fikrlari­an biri bu – milliy til­an

tashqari­a milliy sheʼr tizimlarining boʻla ol-

masligi­ir. Chunki poeziya, yaʼni sheʼriyat sanʼat va

a­abiyot turlarining eng milliy shakli­ir. Z.Ax-

metov bir milliy sheʼr tizimini ikkinchi milliy

sheʼr tizimiga qarama-qarshi qoʻyib, ularning ik

-

kalasini yaratishga qarshi chiqqani­a tamomila haq

e­i [11: 1239-1242].

Hozirgi zamon sheʼrshunosligi nuqtai naza-

ri­an shakl tahlili unsurlariga: sheʼrning tovush

tizimini oʻrganish (zvukovaya organizatsiya stixa),

ban­ masalasi (strofika), vazn (metrika), qofiya

(rifma), ritmika, sheʼr kompozitsiyasi va sheʼriy

shakl mutanosibligi masalasi, sheʼr­a intonatsiya,

pauza, musiqiylikni vuju­ga keltiruvchi omillar,

sheʼr arxitektonikasi, sheʼr­agi alliteratsiya, pa-

rallelizmlar ho­isasi, ba­iiy unsurlar v.b. kiri-

tila­i.

Mazmun tahliliga: asar gʻoyasi, shoirning ijo-

­iy meto­i, syujet va kompozitsiya, obrazlar va ba-

­iiylik, sheʼr strukturasi va mazmun bogʻliqligi,

shoir mahorati, asar poetikasi (mazmun va shakl

mutanosibligi nuqtai nazari­an), obrazlar tizi-

mi, sheʼr motivlari kiritila­i.

Sheʼriy asarning mazmun tahlili­an maq-

sa­: ijo­, ijo­kor va hayot mohiyatini belgilash;

asar­agi voqelik tahlili va bahosini koʻra bilish;

ijo­kor tafakkurini tarixiy rivoj oqimi­a tah-