Kristallografiya, kristallokimyo va mineralogiya

Nаzоrаt uchun sаvоllаr:

1. Minеrаllаrning qаttiqligi nimа?

2. Minеrаllаrning etаlоn rаngini аyting.

3. Ulаnish tеkisligi nеchtа?

4. Sоlishtirmа оg’irlik dеb nimаgа аytilаdi?

5. Minеrаllаrning sоlishtirmа оg’irligi nimаlаrgа bоg’liq?

17-мавзу. Минералларнинг систематикаси принциплари. Соф туғма элементлар, сульфидлар, галогенлар, оксид ва гидроксидлар, карбонатлар, сульфатлар, фосфатлар; боратлар, силикатлар.

Mineralogiya fanida barcha tabiiy jinslar ikki katta gruppaga ajraladi:

1. Anorganik minerallar. Bunday minerallar qatoriga sof tugma elementlar, hamma elementlarning tabiiy anorganik birikmalari kira-di;

2. Organik minerallar. Bular qatoriga uglerodning turli organik birikmalari kiradi.

Yuqorida qayd etilgan gruppa minerallari kimyoviy xususiyatlari va ion bog‘lanishlari tabiati bilan ham farqlanadi. Ular ham o‘z navba-tida klassifikatsiyalanadi.

Anorganik minerallarning umumiy klassifikatsiyasi quyidagicha:

1. Sof tugma elementlar va intermetall birikmalar;

2. Karbidlar, nitridlar va fosfidlar;

3. Sulfidlar, sulfosollar va shunga o‘xshash birikmalar:

a) Oltingugurtli sodda va qo‘shaloq birikmalar;

b) Sulfosollar;

4. Galoid birikmalar (galogenidlar):

a) Ftoridlar;

b) Xloridlar, bromidlar va yoditlar;

5. Oksidlar:

a) Sodda va murakkab oksidlar;

b) Gidrooksidlar;

6. Kislotali tuzlar:

a) Yodatlar;

b) Nitratlar;

v) Karbonatlar;

g) Sulfatlar va selenatlar;

d) Xromatlar;

j) Molibdatlar va volframatlar;

z) Fosfatlar, arsenatlar va vanadatlar;

i) Arsenitlar;

k) Boratlar;

l) Silikatlar:

- SiO₄ anioni tetraedrlarga ajralgan silikatlar;

- SiO₄ anion tetraedrlari gruppalarga ajralgan

silikatlar;

- SiO₄ anion tetraedrlari uzluksiz zanjir bo‘lgan

silikatlar;

- SiO₄ anion tetraedrlari uzluksiz qavat - qavat

bo‘lgan silikatlar;

- SiO₄ va AlO₄ tetraedrlari uzluksiz uch o‘lchamli

to‘qima shaklida bo‘lgan silikatlar.

Endi yuqorida keltirilgan sinflarning ba’zi birlari tafsilotiga o‘tamiz:

- Sof tugma elementlar va intermetall birikmalar. Yer qobig‘ida sof tugma holda 30 ortiq kimyoviy element uchraydi. Ular asosan metal-lardir. Bir qator gazlar va suyuq holatdagi simob, amalgama va boshqa-lar ham sof tugma elementlar qatoriga kiradi. Yer qobig‘ida sof tugma elementlar miqdori yer qobig‘i umumiy massasining 0,1 % to‘g‘ri keladi. Bu miqdorning 0,04 % -azotga, 0,01-0,02 % -kislorodga, qolgan 0,05 % - sof tugma holida uchraydigan hamma boshqa elementlarga to‘g‘ri keladi.

Sof tugma elementlarning ikkinchi nomi ham bor. Ularning ba’zi-lari asil elementlar deb ham ataladi. Bularga inert gazlar, 5 va 6 davr metallari kiradi.

Intermetall birikmalari stexiometrik formulaga ega. Ular o‘ziga hos kristall strukturasi bilan xarakterlanadi. Misol tariqasida al’-godonit-Cu₃As,stibiopalladinit - Pd₃Sb va boshqalarni ko‘rsatish mum-kin.

Sof elementlar o‘z navbatida metall va nometall elementlarga, suyuq va qattiq holdagi elementlarga ajraladi. Metall hilli sof elementlarga oltin, kumush, mis va boshqalar kiradi. Sof nometall elementlarga-oltingugurt,olmos va grafit kiradi. Suyuk holdagi simob va oltingugurt ham shu gruppaga kiradi.

- Sulfidlar, sulfosollar va shunga o‘xshash birikmalar. Sul-fidlar yer po‘stidagi minerallarning 15%-ni tashkil etadi. Ko‘pincha xom ash’yo sifatida ishlatiladigan va keng tarqalgan sulfidlar qatoriga quyidagilar kiradi: galenit-PbS; sfalarit-ZnS; xalkopirit-CuFeS₂; pirit-FeS₂; kinovar-HgS; arsenopirit-FeAsS va boshqalar.

- Galloid birikmalar (galogenidlar). Bu sinfga vodorodlik kislo-ta tuzlari - xloridlar, ftoridlar, boridlar, yodidlar kiradi.

- Oksidlar sinfiga metall va metallsimon moddalarning kislorod va suv molekulalari bilan birikkan minerallari kiradi. Ular o‘z navbatida sodda va murakkab oksidlarga ajraladi. Sodda oksidlarga kuprit-Cu₂O,kassiterit-SnO₂,sinki-ZnO,kvars-SiO₂,korund-Al₂O₃, gema-tit-Fe₂O₃ va boshqalar kiradi. Murakab oksidlar ikki yoki undan ko‘p oksidlardan tashkil topgan bo‘ladi: ilmenit-FeO^. TiO₂ yoki FeTiO₃, mag-netit-FeO^. Fe₂O₃, xrumit-FeO^.Cr₂O₃. Murakkab gidrooksidlar qatoriga opal-SiO₂^.nH₂O,limonit-FeO₂^.nH₂O,psilomelan-MnO₂^.MnO₂^.nH₂O kiradi.

- Karbonatlar sinfi karbonat kislotasi H₂SO₃ tuzlarining bi-rikmasidan paydo bo‘lgan 80-ga yaqin cho‘kindi va metamorfik jins mine-rallari kiradi. Ular ikki guruhga - suvli va suvsiz karbonatlarga aj-raladi. Suvsiz karbonatlar guruhi kalsit-CaCO₃, magnezit-MgCO₃, dolomit- MgCO₃ ^. CaCO₃, siderrit- FeCO₃ kabi minerallardan tashkil topgan. Suvli karbonatlar guruhiga soda-Na₂CO₃^.10H₂O, malaxit-CuCO₃ ^. Cu(OH)₂ , azurit - 2 CuCO₃ ^. Cu(OH)₂ lar kiradi.

- Sulfatlar sinfi. Ular sulfat kislotasi N₂SO₄ tuzlaridir. Yer po‘stining 0,61 % sulfatlar sinfiga ta’luqli. Sulfatlar sinfi mi-nerallari suvsiz suklfatldar va suvli sulfatlar guruhiga ajraladi. Yeng ko‘p uchraydagan suvsiz sulfatlar: selestin-SrSO₄, barit-BaSO₄, angidrid - SaSO₄. Suvli sulfatlarga kuydagilarni misol kilib kelti-rish mumkin: mirabilit-Na₂SO₄^. 10H₂O, alunit-KAl₃ SO₄ ^. (OH)₇, gips- SaSO₄^. 2H₂O va boshqalar.

- Fosfatlar sinfi minerallari ham ko‘psonli bo‘lib suvli va suv-siz fosfatlarga ajraladi. Suvsiz fosfatlarga apatit-Ca₅(PO₄)₃F , fos-forit- Sa₃(PO₄)₂ kabi minerallar kiradi. Suvli fosfatlar tarikbiga bir necha molekula suv kirgan bo‘ladi.

- Boratlar sinfi. Ular ham suvli va suvsiz boratlarga ajraladi.

Suvsiz boratlar ortoborat kislotasi tuzlaridan iborat. Masalan, ularga asharit-MgHBO₃ minerali kiradi. Ikkinchi mineral-Mg₃B₇O₁₃Cl boratsit nomi bilan ataladi. Suvli boratlar ichida eng ko‘p tarqalgani bura bo‘lib, uning formulasi Na₂B₄O₇ ^. 10H₂O.

Silikatlar sinfi. Bu sinfga kiruvchi minerallar soni 800 dan oshiq bo‘lib, ular yer po‘stining 70%-dan ortig‘ini tashkil etadi. Ular quyidagi turlarga bo‘linadi:

- orolsimon silikatlar;

- zanjirsimon silikatlar;

- lentisomon silikatlar;

- varraksimon silikatlar ;

- tukimosin silikatlari.