Криптографик тизимлар

Kriptografiya – ma’lumotlarni maxfiyligini va asliga to’g’rililigini ta’minlovchi o’zgartirish metodlarini o’rganadi.

Maxfiylik deganda qo’shimcha axborot (kalit) ga ega bo’lmasdan o’zgartirilgan ma’lumotlar massividagi axborotlarni olish imkoniga ega bo’la olmaslik tushuniladi.

Asliga to’g’rilik – axborotni muallifga tegishliligi va yaxlitligidir (ya’ni muallif tomonidan yozilgan ma’lumot o’zgartirilmaganligi).

Kriptotahlil – kalitga ega bo’lmasdan axborot maxfiyligi va asliga to’g’rililigini buzishning matematik metodlarini birlashtiradi.

Kriptologiya bilimlari sohasiga kirmaydigan qator yonma-yon sohalar mavjud. Axborot maxfiyligini ma’lumot massivlari orqali ta’minlash bilan stenografiya shug’ullanadi. Kriptologiya bilan yonma-yon sohalardan yana biri ma’lumotlarni siqishning matematik metodidir.

Zamonaviy kriptografiya to’rtta katta bo’limlarni o’ziga qamrab oladi: simmetrik kriptosistemalar, ochiq kalitli kriptosistemalar, elektron raqamli imzo sistemalari va kalitlarni boshqarish.

Kriptografik metodlarni qo’llanilishini asosiy yo’nalishlari – maxfiy ma’lumotlarni aloqa kanallari bo’yicha uzatish (masalan, elektron pochta), uzatiladigan axborotning aslliligini ta’minlash, axborotlarni(xujjatlar, ma’umotlar bazasi) shifrlangan ko’rinishda tashuvchilarda saqlash.

Shifrlashda va shifrni ochishda, shuningdek elektron raqamli imzolarda axborot sifatida biror bir alfavit asosida qurilgan matnlar (xabarlar) qaraladi. Bu terminlar sifatida quyidagilar tushuniladi:

Alfavit – axborot kodlashtirishda qo’llaniladigan chekli belgilar to’plami

Matn(xabar) – alfavit elementlaridan olingan tartiblangan to’plam. Zamonaviy axborot tizimlarida qo’llaniladigan alfavitlarga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin:

- Z₃₃ alfaviti – 32 harfli rus alfaviti va probel (yo harfi mustasno)

- Z₂₅₆ alfaviti – ASCII va KOI -8 kodlash standartlariga kiruvchi belgilar to’plami

- Z₂ ikkilik alfaviti- {0,1}

- sakkizlik yoki o’n oltilik alvafit

Kodlar va shifrlar EHMlar paydo bo’lgunga qadar uzoq vaqt foydalanildi. Nazariy nuqtai – nazardan kod va shifr o’rtasida aniq bir farq yo’q. Faqatgina zamonaviy amaliyotda ular orasidagi farq aniq belgilangan. Kodlar lingvistik elementlar o’rtasida operasiya bajaradi, shifrlar esa so’z va bo’g’inga o’xshash ma’noli elementlardir.

SHifrda doimo ikkita element ajratiladi: algoritm va kalit.