|
1. Тайёргарлик. Муаммони баҳолаш, ечим топишга қаратилган дастлабки уринишлар. Бу ерда мантиқий фикрлаш кўпроқ талабга эга бўлиб, мавжуд билимлардаги бўшлиқларни аниқлашга имкон беради.
2. Инкубация. Бирор киши бошқа масалалар билан шуғулланганда ва муаммони ҳал қилиш учун тўғридан-тўғри уринишлар қилмаса, аммо онгсиз даражада унинг ечимини излашда давом этса, муаммони вақтинча қолдириш.
3. Ёришиш/инсайт. Муаммони ҳал қилиш тўсатдан пайдо бўлади, қанчалик кўп бўлмасин ва кўпинча одам ушбу муаммо ҳақида ўйламаган пайтларда пайдо бўлади. Бу босқичда, аввалги босқичда бўлгани каби, ижодий фикрлашдан кўра тасаввур кўпроқ аҳамиятга эга.
4. Баҳолаш - тайёргарлик каби, асосан анъанавий, мантиқий фикрлашга асосланган ҳолда амалга оширилади.
Э.Торренс ижодий жараённинг қуйидаги босқичларини ажратиб кўрсатди: муаммони идрок этиш; ечим излаш; фаразларнинг пайдо бўлиши ва уларни шакллантириш; фаразларни синовдан ўтказиш ва агар керак бўлса, уларни ўзгартириш; натижага эришиш.
Муаммонинг ижодий ечими инсайт феномени орқали юзага келади - тўсатдан интуитив тушунча, вазиятнинг моҳиятини янги нуқтаи назардан англаш. Эҳтимол, ушбу турдаги энг машҳур тарихий мисол, Aрхимед ваннада чўмилиб, тўсатдан ундан тошириб юборган сув миқдори ўз вазнига тенглигини англаб етгани ва бу уни машҳур қилган "Эврика!" хитоби.
Креативлик потенциалига эга шахс ўзида қуйидаги малакаларни намоён этади:
бажариладиган вазифанинг моҳияти ва аҳамиятини белгилай билиш;
масаланинг қўйилишини таҳлил қила олиш;
масалани ҳал қилиш режасини тузиш;
масалани ҳал қилиш усулларини танлай олиш;
масалани ҳал қилишда самарали усуллар (анализ, синтез, индукция, дедукция, таққослаш ва ҳ.к.)ларни қўллаш;
қабул қилинган қарорнинг тўғрилигини асослаш ва қайта текшириш;
масалани ҳал қилишда кичик тадқиқот (изланиш) олиб бориш;
масалани ҳал қилиш шароити, жараённинг бориши ва масала ечими якунларини умумлаштиришга оид далилларни расмийлаштириш.
Шундай қилиб, креативлик қуйидагиларни ўз ичига қамраб олади:
1. Ижодий фаолиятга қаратилган интеллектуал фаолиятни борлиги, илгари янгиликларга қаратилган ғояларни яратишга имкон беради (концепциянинг тор маъносида ижодкорлик қобилияти), шунингдек, ушбу янги ғояларни яратиш учун зарур бўлган билим ва кўникмаларнинг мавжудлиги;
2. Тасодифий ғояларни бера олишдан қўрқмаслик, тахмин қилинган чегарадан чиқа олиш, ноаниқ вазиятларда самарали фаолият юрита олишга имконият берадиган шахсий сифатларни мавжудлиги;
3. "Метаижодкорлик" - бу инсоннинг ҳаётдаги мавқеини ифодаловчи фикрлар бўлиб, асосан қолиплар, стереотипли ҳукмлар ва ҳаракатлардан воз кечишни англатади. Янги нарсаларни идрок этиш ва яратиш истаги, ўзингизни ва атрофдаги дунёни ўлчаш, эркинлик, фаолият ва ривожланишнинг юқори қиймати.
Умуман олганда, креативлик (ижодкорлик) инсонга янгилик, ноаниқлик, узатилаётган ахборот маълумотларнинг тўлиқсизлиги ва муаммоларни ҳал қилишнинг аниқ алгоритми бўлмаган ҳолатларда самарали ишлашга имкон берадиган интеллектуал ва шахсий хусусиятлар мажмуаси сифатида таърифланиши мумкин.
Демак, креативлик (ижодкорлик) ҳар бир инсонга хос характеристикалар тўплами,барча инсонларда мавжуд бўлиб, ўз эгасини мустақил, тезкор фикрлашга имкон берадиган мажмуалар тўпламини тақдим этди. Ўзгаришлар қандай бўлишидан қатий назар, ижодкорлик барча турларга хосдир.
Ҳақиқатда фойдали, самарали ечимни ажрата олиш учун ижодий тафаккур танқидий фикрлаш билан тўлдирилиши лозим. Танқидий фикрлашнинг мақсади – таклиф этилган ғояларни синашдан иборат: уларни амалга ошириб бўладими, уларни қандай қилиб такомиллаштириш мумкин ва ҳ.к. Айнан танқидий фикрлаш ғоялар ва фикрларнинг ўртасидаги мантиқий алоқани тушуниш имконини беради.
“Танқидий фикрлаш” атамаси 1910 йилда Джон Дьюи томонидан “Биз қандай фикрлаймиз” деб аталган китобида қўлланилган.
Мустақил, далилланган, ҳар бир янги фактни танқидий мушоҳада қилиш қобилиятига эга фикрлаш танқидий фикрлаш деб аталади. Танқидий фикрлаш – муаммони ҳал қилиш учун маълумотлардан аниқ ва оқилона фойдалана олиш, қўшимча маълумотлар топиш кўникмасидир. Танқидий фикрлаш – нарса ва ҳодисаларни таҳлил қилиб асосли хулосалар чиқариш мақсадидаги мулоҳазалар системаси бўлиб, у танқидий баҳолаш характерига эга.
Танқидий фикрлаш шундай кўникмаки, бундай одамлар аниқ-равшан кўриниб турган воқеликка нисбатан 100 фоизлик ишончга ҳам шубҳа билан қарайдилар. Шубҳаланиш ҳам жараён ривожи учун хизмат қилади. Альберт Эйнштейн айтганидек, муваффақият қозонишда ҳаммаси жуда оддий - барча бирор ишни бажариш имконсиз, деб турганида бир жасур одам келади-да, уларнинг фикрига шубҳа билан қараб, ўша ишни уддалайди.
Одам танқидий фикрлар экан, у ёки бу ғоялар билан танишади, уларни амалга оширишдаги мумкин бўлган оқибатларини ҳам эътиборга олади. Бунда одам бу ғояларни дастлаб маълум даражадаги ишончсизлик билан идрок қилади ва қарама-қарши нуқтаи-назарлар билан таққослайди. Уларни асослаш учун қўшимча мулоҳазалар тизимидан фойдаланади ва булар асосида ўз нуқтаи-назарини ишлаб чиқади.
Танқидий фикрлашда ғоялар ва уларнинг аҳамияти кўпфикрлилик нуқтаиназаридан кўриб чиқилади ҳамда улар бошқа ғоялар билан таққосланади. Бу фикрлашнинг энг юқори даражаси ақлий фаолият бўлиб, унда таҳлил, таққослаш, изоҳлаш, қўллаш, тортишув, янгилик, муаммоларни ҳал қилиш ёки фикрлаш жараёнини баҳолашга алоҳида эътибор берилади.
Танқидий фикрлаш - ғоя ва имкониятларни ижодкорлик билан уйғунлашуви, концепция ва ахборотларни қайта фикрлаш ва қайта қуришдек мураккаб жараёндир. Бу фаол ва интерактив билишнинг бир неча даражаларида бир вақтда рўй берадиган жараён ҳам бўлиб ҳисобланади. Танқидий фикр эгасига ҳийла-найранглар камроқ таъсир қилади, ўзининг шахсий қарашлар тизими бўлгани учун улар турли хавф-хатардан ҳоли бўладилар.
Танқидий фикрлашга эга шахсларни қуйидаги хусусиятлар ажратиб туради: режалаштиришга тайёрлик, эгилувчанлик, қатъият, ўз хатоларини тузатишга тайёрлик, компромисс ечимлар излаш. Улар далиллардан оқилона ва холис фойдаланадилар, фикрларни аниқ ва изчил ифодалайдилар, мантиқсиз хулосаларни яроқлиларидан фарқлай оладилар, етарли далил бўлмаган тақдирда, қарор қабул қилишга шошилмайдилар.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, танқидий ва креатив фикрлаш бир-бирини тўлдиради. Ж. Гилдфорд ва Э.Торранcе концепциясига кўра, креативлик тафаккурнинг ўзига хос - дивергент (“тарқалувчи”) деб номланган тури сифатида қаралади, бу муаммони ҳал қилишнинг ҳар хил усулларини яратиш имконини беради, кутилмаган хулосаларга олиб келади. Турли хил фикрлаш муаммонинг маълум ёки мос ечимига эмас, балки муаммо ҳали ҳал етилмаганида ва уни ҳал қилиш усули номаълум бўлганида ўзини намоён қилади.
Бундай фикрлаш кўплаб олд шартларни таҳлил қилиш асосида ягона тўғри ечимни топишга қаратилган конвергент ("яқинлашувчи, чуқурлашувчи") фикрлаш билан таққосланади. Бу ўринда танқидий фикрлаш конвергент тафаккур сифатида талқин қилиниши мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |
