Kreativ 2020. indd

1-shakl. 
Oʻquv jarayonida kreativ fikrlashning yor damchi omillari.
Shaxsiy yordamchi omillar
Ijtimoiy yordamchi omillar
Yutuq va rivojlanish
Maqsad 
sari intilish 
va ijodkorlik 
borasida oʻz-
o‘ziga ishonch
Soha bo‘yicha 
tayyorgarlik
Boshqalar 
bilan 
hamkorlik
Vazifa 
borasidagi 
ishtiyoq
Aqliy 
qobiliyatlar
Ochiqlik
Muammoni 
hal etish
Bilim 
orttirish
Taʼlim 
yondashuv-
lari
Maktab 
va sinfdagi 
muhit
Madaniy 
me’yorlar va 
kutilayotgan 
natijalar
Kreativ 
ifodalash

---

16
17
KREATIV FIKRLASHNING SHAXS BILAN BOGʻLIQ
 
YORDAMCHI OMILLARI
AQLIY QOBILIYATLAR
30. 
Bir qator tadqiqotchilar ijodiy fikrlash uchun zaruriy aqliy 
qobi liyatlarni aniqlashga harakat qilganlar. Guilfordning (1956 [46]) 
o‘xshash (convergent) va tafovutli (divergent) fikrlash konsepsiyasi bu 
sohadagi tadqiqotlarga katta taʼsir oʻtkazgan. O‘xshash fikrlash deb, 
odatda, javob topish maqsadida to‘plangan ma’lumotga asosan izlanish, 
anglash va qaror qabul qilishning an’anaviy va mantiqiy strategiyasini 
qo‘llash qobiliyatiga aytiladi. (Cropley, 2006 [47]). Aksincha, tafovutli 
fikrlash – bu yangi yondashuvlarni qo‘llash va mavjud ma’lumotlardan 
kutilmagan kombinatsiyalarni shakllantirish, shuningdek, bog‘lanishlar, 
fikrlash va o‘zgartirishning ma’no jihatdan o‘zgaruvchanlik va ravonlik 
kabi layoqatlarini qo‘llash yo‘li bilan original g‘oyalarni ishlab chiqish 
qobiliyatidir (Cropley, 2006 [47]). Tafovutli fikrlash, shuningdek, tayyor 
ko‘rsatmalardan voz kecha bilish, muammoga boshqacha yechimlarni 
qidirish, qolgan barcha vositalar kop boʻlmaganda, kutilmagan choralarga 
murojaat qilish, muammolarga boshqa nuqtayi nazardan qarash, tayyor 
uslublardan voz kechib, yangilarini sinab koʻrish qobiliyati deb tavsiflangan 
(Schank va Abelson, 1977 [48]; Duncker, 1972 [49]). Umuman olganda, 
tafovutli fikrlash aksar hollarda yangicha, noodatiy hamda kutilmagan 
javoblarni hosil qilishdir.
31. 
Kreativ fikrlash koʻpincha tafovutli fikrlash istilohlarida tavsif-
lanadi, aksar tadqiqotlar bugungacha tafovutli fikrlash bilan bogʻliq aqliy 
jarayonlarni oʻrganishga bagʻishlangan. Lekin, tadqiqotlar tahliliy yoki 
qaror qabul qilish qobiliyati kabi o‘xshash fikrlashning aqliy jarayonlari 
ham kreativlik uchun muhim ekanligini yaqqol namoyish qilmoqda 
(Cropley, 2006 [47]; Reiter-Palmon va Robinson, 2009 [50]; Tanggard va 
Glaveanu, 2014 [51]). Masalan, yangicha va qiymatli gʻoyalarni berish 
qobiliyati avval boshqa, muammoni joʻyali taʼriflash kabi jarayonlarni 
amalga oshirishga bogʻliq boʻlishi mumkin (Runco, 1997 [52]). Darhaqiqat, 
Getzels va Csikszentmihalyi (1976 [53]) aniqlashicha, rassomchilik bo‘yicha 

---

17
talabalarning muammoni taʼriflashdagi muvaffaqiyatlari ular chizgan 
rasmlarning estetik qiymati hamda oʻziga xosligining mezonlari bilan 
chambarchas bogʻliqdir. Bu mezonlar, oʻz navbatida, ushbu talabalarning 
uzoq muddatda rassom sifatidagi muvaffaqiyatiga ham boʻgliq boʻlgan.
32. 
Maktab kreativlik uchun zaruriy boʻlgan aqliy qobiliyatlar va 
yondashuvlarni qoʻllab-quvvatlaydigan taʼlim metodikasini targʻib qilishi 
mumkin (Beghetto va Kaufman, 2010 [54]). Masalan, Mayer (1989 [55]) 
aqliy timsollarni (mental reprezentatsiyani) shakllantirishni oʻrganish 
oʻquvchining ilm-fan, matematika hamda AKT dagi kreativligini yaxshilashi 
mumkinligini namoyish etgan.