Kostum va moda tarixi

Ayollar libosi. An’anaviy tojik ayollari libosi to‘piqqacha 
tushadigan uzun ko‘ylak bo‘lgan. Bu ko‘ylak – kurta deb atal-

---

144
gan. Kurta tunikasimon bichilgan, uning yon-etak qismi va 
yeng uchlari xiyol kengayib borgan. Ko‘ylakka solinadigan 
kvadratsimon shakldagi kulfak yoki hishtak boshqa rangli ma-
todan qilingan. Kulfakning har xil rangda qilinishi zamirida 
ko‘ylak egasi bo‘lgan juvon serfarzand bo‘lsin, degan tilak 
yotadi. 
Qizlar ko‘ylagi yoqasi – kitfaki gorizontal qirqimli bo‘lib, 
unga old va ort o‘ng yoqa o‘mizining yon qismidan past-
ga qarab, katta bo‘lmagan qirqim beriladi. Agar ko‘ylak kir 
bo‘lib qolsa, orqasini oldiga aylantirib kiyib olinishi uchun 
shunday qirqim qo‘yilgan. To‘ydan so‘ng yosh kelinchak-
lar ayollarning peshkusho yoki peshyala  vertikal qirqimli 
ko‘ylagini kiygan. 
Qadimda tojik ayollarining kurtayi  marmar yoki kurtayi 
peshmarmar  ko‘ylaklari  ham  bo‘lgan.  Bu  ko‘ylaklar  nafis,  oq 
matodan tikilgan bo‘lib, yengil harir kiseya, biyor yoki axobo-
nigi matosidan tikilgan. Ko‘krak qismini yopish uchun siyna-
po‘shak yoki siynabandak taqilgan. Siynapo‘shak ustiga iroqi-
simon kashta tikilgan. Ayollar ko‘ylak ustidan kurtacha kiygan. 
Kurtachaning uzunligi belgacha tushgan, yenglari ko‘ylakniki-
ga nisbatan kalta bo‘lgan. Albatta, oddiy xalq bunday kiyimlar-
ni kiya olmagan. Bunday serhasham liboslarni boyvuchcha 
ayollar kiygan.
Ayollarning kishilik hisoblangan, to‘y-hashamlarda ki-
yadigan kiyimi uch qavatdan iborat bo‘lib, o‘zida uch xil 
ko‘ylakni namoyish etadi. Ushbu ko‘ylaklarning yenglari 
uzun va eni har xil bo‘ladi. Yenglar uchi mohiri kashta 
usulida tikilgan gullar bilan bezaladi. Bezaklar bir-biriga 
o‘xshamaydigan, betakror naqshlari bilan e’tiborni tortadi. 
Bunday ko‘ylaklar bezagi, matosining hashami bilan ajralib 
turadi. Ushbu ko‘ylakni kiygan ayol, avvalo, libos dabdaba-
si bilan birga o‘z-o‘zini ham ko‘z-ko‘z qiladi. Davrlar o‘ta-
di, vaqt o‘tishi bilan birga kiyimlar ham o‘zgaradi. Endi bu 

---

145
ko‘ylaklarni faqat kelinchaklargina to‘y-hashamlarda kiya 
boshlaydi. 
Chakion xalati ko‘proq uy sharoitida kiyishga mo‘ljallan-
gan. Bu xalat uyda ham, ko‘chada ham kiyilgan. Chakionni 
ko‘proq qishda katta yoshdagi ayollar belbog‘siz kiygan.
Ayollar kiyimining ikkinchi asosiy qismi shalvar bo‘lib, u 
poyjoma, lozim, azor, tambon deb ataladi. Bunday lozim va 
shalvarning yuqori qismiga rezinka tasma qo‘yiladi. Shalvar, 
asosan, ikki xil matodan tikiladi, pastki qismi ko‘ylak ostidan 
ko‘rinib turadi. Shuning uchun lozimning tizzadan past qismi 
qimmatbaho matodan, tizzadan yuqori qismi esa mayin, arzon 
matolardan tikiladi. Lozim pochasiga matoning o‘zidan manjet 
qilinadi. Yoki bo‘lmasa, lozim pochasiga boshqa matodan man-
jet qilinadi, yoki jiyak qo‘yiladi.
Tojik ayollari lozimi pochasiga bir xil matodan bezak 
be riladi. Lozimning eni va uzunligi har xil bo‘ladi. Tog‘li 
hududlarda yashaydigan ayollar uzun, to‘g‘ri shalvar kiyadilar.  
Bunday ishtonlarning pocha qismi torroq bo‘ladi. 
Yuqoridagi kiyimlarning ustidan paxtali uzun xalat, joma, 
chopon ham kiyilgan. Ayrim vohalarda uzun va kalta kam-
zul kiyilgan. Bundan tashqari, ayrim tojiklar kamzul va nim-
cha astarligi, ya’ni rasposhonka (ichki ko‘ylak) kiygan. Bu  
kiyim yengsiz, yoqasiz, ikki yonida qirqimi bo‘ladi. Uning nomi 
munisak yoki xaltacha deb ataladi. Ayollar ko‘chaga chiqqan-
larida paranji yopingan. Paranji uzun va yolg‘ondakam yengi 
bo‘lgan. Ayollar paranjisi bilan birga yuzni yashirish uchun 
qalin va tikka, to‘rli chachvon ham taqilgan va u chashmband 
deb atalgan. Chashmband qora ot yolidan to‘qilgan. Chashm-
band ba’zan munchoqlar bilan ham bezalgan.
Ma’lumki, musulmon davlatlarida paranji yopinish sha-
riat talabi hisoblanib, bu yopinchiq ayolning qaddi-qomatini 
yashirishga mo‘ljallangan. Tog‘li tumanlarda ayollar, jumladan, 
kelinlar xalatning hamma turlari, shuningdek, paranji yopingan. 

---

146
Borib-borib bu paranjilar o‘rniga shohi ro‘mol – duband yoki 
chashmband taqilgan. Bu – kelinni yomon ko‘zlardan asragan.
Pomirda ustki kiyim sifatida gilamnusxa qilib bosilgan 
rasposhonkali xalat kiyilgan. Ayollar to‘rtburchak ro‘molni 
sevib o‘ragan. Bu ularning bosh kiyimi hisoblangan. Har bir 
viloyatning o‘ziga xos ro‘moli bo‘lgan. Yosh juvonlar sharfga 
o‘xshash ro‘mol o‘ragan. Bu ro‘mol uzun bo‘lib, chekkalari-
ga naqshli kashta tikilgan. Do‘ppi XX asr o‘rtalarida kiyilgan. 
Do‘ppi ayollarning ko‘chalik bosh kiyimi sanalgan va keyin-
chalik kelinchaklarning bosh kiyimi bo‘lib qoldi.
Keksa va o‘rta yoshli ayollar kulutapo‘shak qalpog‘ini kich-
kina ro‘mol bilan birga o‘ragan. Tog‘li tumanlarda keksa ayollar 
bunday qalpoq ustidan salla o‘ragan. To‘g‘ri to‘rtburchak yoki 
uzun mato bo‘lagi bilan tomog‘i va bo‘ynini o‘ragan va uning 
ustidan yana bitta katta ro‘mol yopib yurgan. Qizlar yumshoq 
matodan tikilgan bunday do‘ppi ustidan ro‘mol o‘ragan. XX 
asrga kelib, asta-sekin salla o‘rash, qalpoq kiyish urfdan chiqa 
boshladi. Xo‘jakentda hozir ham asosiy bosh kiyim asosini kat-
ta to‘rtburchak ro‘mol tashkil etadi. Bosh –  rangi qora yoki 
to‘qrang, eni 15–17 sm li kichkina ro‘mol bilan o‘raladi. Bu 
ro‘molni o‘raganda ko‘ylak burmalari ko‘rinmaydi, gulli va 
qora ro‘mol bir-biriga xoch shaklida bog‘lanadi. Odatda, bun-
day bosh kiyimni ayollar o‘g‘illarining sunnat to‘ylarida o‘ray-
dilar. Buxoroda bunday ro‘mollar ustidan uzun doka tashlab 
yuriladi.
Bu bosh kiyimlardan tashqari, yosh juvonlar, asosan, 
turmushga chiqqan qizlar birinchi marta mehmonga borganlarida 
har xil bosh kiyimlar kiyadilar. Bu – sarbandak yoki mandil, 
tilla va kumushrangda tikilgan peshonabandlardir. Buxoroda 
qoshi tillo, bilak, barmoq, boshga taqadigan kumush va tilladan 
yasalgan har xil qimmatbaho toshli taqinchoqlar taqilgan. 
Taqinchoqlar aksariyat kumush va tilladan yasalgan. Qadimda 
oddiy doka va kashta tikilgan ro‘mol o‘ralgan. Eng sevimli 

---

147
bosh kiyim shohi matodan tayyorlangan. Kashmiri ro‘mol, ka-
marut ro‘mol, sholro‘mol. Sholro‘mol to‘ylar, har xil tadbirlar-
ga o‘ralgan. 
Poyabzal – juda xilma-xil bo‘lib, kavush, charm etik shu-
lar jumlasidandir. Etikning qo‘nji uzun bo‘lib, ichiga shalvarlar 
kirgizilgan. Badavlat odamlar sirti shohi iplardan tikib bezalgan 
iroqi tufli kiygan. Etik qo‘njli bo‘lib, oyoqqa paytava o‘ralgan. 
Paytava yumshoq paxmoq matodan qilingan, paypoq bilan ham 
kiyilgan. Tog‘li tumanlarda, qishloqlarda ko‘proq charm etik, 
tufli kiyilgan. Qishda kalish, cho‘bi, kavush kiyilgan. Pomir va 
Darvoza  mintaqalarida  issiq  kunlarda  poshnali  tufli  payzor  – 
afg‘on tufli kiyilgan. Afg‘on tuflisi chiroyli kashtalar bilan be-
zalgan. Qishda ko‘chaga chonus, choruk – yumshoq etik kiyil-
gan, uning ichki qismi jundan tikilgan.