Korxonaning moliyaviy holati va moliyaviy resurslari statistikasi

Dinamik tahlil ko’rsatkichlari:

Mutloq qo’shimcha o’sish:



O’sish sur’ati

Bazisli:

Zanjirsimon:

Qo’shimcha o’sish sur’ati:

Bazisli:

Zanjirsimon:

1% qo’shimcha o’sishning mutloq mohiyati:

Bazisli:

Zanjirsimon:

Yuqoridigi tahlil usullardan foydalanib, statistic tahlillarni olib boramiz.

1-misol.

Shartli korxonalar orasida olib borilgan 10% li tanlanma kuzatish (tasodifiy takrorlanmaydigan usulda) natijasida quyidago ma’lumotlar olingan:

Korxonalar №	Xodimlar soni	Foyda, mln. so’m
1	103	30
2	102	30
3	315	150
4	300	130
5	220	110
6	196	30
7	270	130
8	374	160
9	431	80
10	192	40
11	319	140
12	203	20
13	210	90
14	303	100
15	500	110
16	700	140
17	177	60
18	256	120
19	145	30
20	162	50
21	121	40
22	136	40
23	157	60
24	320	170
25	297	110

1) Korxonalarni foyda hajmi bo’yicha teng oraliqli 4 guruhga ajratib, taqsimot qatorlarini grafikda ko’ramiz.

Yechish:

Korxonalarni foyda hajmi (mln. so’m) bo’yicha 4 ta teng oraliqli guruhlarga ajratish uchun avval qulay va ravshan bo’lishi uchun mehanik tanlama ko’rinishiga keltirib olamiz ya’ni ko’payib borish ko’rinishida tartiblaymiz.

Korxona №	Xodimlar soni	Foyda mln. so’m
12	203	20
1	103	30
2	102	30
6	196	30
19	145	30
10	192	40
21	121	40
22	136	40
20	162	50
17	177	60
23	157	60
9	431	80
13	210	90
14	303	100
5	220	110
15	500	110
25	297	110
18	256	120
4	300	130
7	270	130
11	319	140
16	700	140
3	315	150
8	374	160
24	320	170

Formulaga ko’ra:

Interval variatsion qator tuzsak, Xmin dan [Xmin+37,5] wu tarzda oraliqlarni tuzib olamiz.

[a_i; a_i+37,5]	n_i	w_i
[20; 57,5]	9	9/25
[57,6; 95,1]	4	4/25
[95,2; 132,7]	7	7/25
[132,8; 170,3]	5	5/25
∑	25	1

Gistogrammadagi ko’rinishi:

Xulosa qiladigan bo’lsak gistogrammaga asoslanib, [20; 57,5] oraliq eng salmoqli korxonalar foydasini o’z ichiga olar ekan.

2) Foyda hajmi aosida guruhlangan taqsimot qatorlariga ko’ra o’rtacha arifmetik, dispersiya, o’rtacha kvadratik tafovut va variatsiya koeffitsientlarda tahlil qilamiz:

O’rtacha arifmetik miqdor: har bir guruh uchun alohida o’rtacha topish uchun oraliqga tushadigan qiymatlar yeg’indisini qiymatlar soniga bo’lish kerak.

Formula:

Bu yerda, oraliqga kiruvchi tanlanmalarning yeg’indisi; n-tanlanmalar soni
1-guruh.

2-guruh.

3-guruh.

4-guruh.

Oraliqlarning dispersiyalarini topish uchun quidagi formuladan foydalanamiz:

Bizda o’rtacha bor, kvadratlar o’rtachasi kerak bo’ladi. Ya’ni oraliqga tushuvchi tanlanmalar kvadratlarining yegindisini tanlanmalar soniga bo’lish orqali topamiz.

1-guruh.

Qolganlarini ham xuddi shunday hisoblaymiz.

2-guruh. . =5425

3-guruh. . =13500

4-guruh. . =23240
O’rtacha kvadratik tafovut:

Quidagicha topiladi:

1-guruh =8,497

2-guruh. =12,99

3-guruh. =10,65

4-guruh. =11,66

Guruhlangan taqsimotning variatsiya koeffisientlari:
Formula:

1-guruh =24,7

2-guruh.

3-guruh. =9,2

4-guruh.

Variatsiya koeffitsiеntini foizda ifodalash yordamida turlicha ifodalangan o'rtacha kvadratik tafovutlar bir хil asosga kеltiriladi va shu tufayli turlicha hodisalar o'zgaruvchanligi qiyosiy tahlil qilinadi.

Bu ko'rsatkich 30%dan yuqori bo'lsa to'plam birliklari tarqoq va ular uchun hisoblangan o'rtacha haqiqiy ma'no kasb etmaydi, ya'ni to'plamni umumlashtirib ifodalay olmaydi.

[a_i; a_i+37,5]	O’rtacha arifmetik miqdor	dispersiya	O’rtacha kvadratik tafovut	Variatsiya koef.
[20; 57,5]	34,4	72,2	8,5	24,7
[57,6; 95,1]	72,5	168,8	13	17,9
[95,2; 132,7]	115,7	113,5	10,7	9,2
[132,8; 170,3]	152	136	11,7	7,7

Xulosa: Demak foyda bo’yicha aytsak, o’rtacha kvadratik tafovut oraliqlarga ko’ra o’rtacha foydadan 1-guruhga ko’ra 8,5; 2-guruhga ko’ra 13; 3-guruhga ko’ra 10,7; 4-guruhga ko’ra 11,7 ga farq qiladi, Variatsiya koef. ko’rsatkichalari 30% dan kam bo’lib, to’plamni umumlashtirib ifodalay oladi.

Umumiy tanlanmalar uchun (25 ta korxonaning o’rtachasi, dispersiya, o’rtacha kvadratik tafovut, variatsiya koef.)

O’rta arifmetik miqdor:

Formulasi:





O’rtacha kvadratik miqdor:

Formulasi:



Dispersiya

Formulasi:

9748-86,8^2=2213,8

O’rtacha kvadratik tafovut:



=

Variatsiya koeffitsienti:


Xulosa, variatsiya koeffitsienti 30% dan kata bo’ldi, shuning uchun to'plam birliklari tarqoq va ular uchun hisoblangan o'rtacha haqiqiy ma'no kasb etmaydi, ya'ni to'plamni umumlashtirib ifodalay olmaydi.
2-misol.

Shartli shahar chetki hududidagi sport buyumlarini ishlab chiqaruvchi firma haqida quyidagi ma’lumotlar berilgan:

Yillar (Ti)	Tovar ishlab chiqarish hajmi, taqqoslama baholarda, mln. so’m (Yi)
1983	458
1984	463
1985	467
1996	503
1987	554
1988	568
1989	520
1990	569
1991	536
1992	645
1993	610
1994	603
1995	605
1996	609
1997	618

Tahlilni dinamik qatorlar orqali firmalarning tahlilini qilamiz.

Bizning ma’lumotlarga asoslanib, davriy qatorlarga kiradi.

Dinamik qatorning tahliliy ko’rsatkichlari asosida quyidagicha hisoblaymiz:

Mutloq qo’shimcha o’sish:

Formulasi:

Qolganlarini ham xuddi shunday 1983-yildagi mln. so’mni ayirib, boshqa mutloq qo’shimcha o’sishni hisoblab chiqamiz.

O’sish sur’ati

Formulasi:

Bazisli:



=

…..

Zanjirsimon:

= *100=100.9

…

Qo’shimcha o’sish sur’ati:

Bazisli:


=

Zanjirsimon:



=

….

1% qo’shimcha o’sishning mutloq mohiyati:

Bazisli:



=
Zanjirsimon:

=

…

=

Hisob-kitob natijalari jadvalda keltirilgan.

Mln. so’mda bazisli	Mln. so’mda zanjirsimon	O’sish sur. Bazisli	O’sish sur. zanjirsimon	Qo’shimcha o’s. sur. bazisli	Qo’shimcha o’s. sur. zanjirsimon	1% ga o’sishning mutloq mohiyati Zanjirsimon
0	5	0	0	0	0	0
5	4	101.1	101.1	1.1	1.1	4.6
9	36	102.0	100.9	2.0	0.9	4.7
45	51	109.8	107.7	9.8	7.7	5.0
96	14	121.0	110.1	21.0	10.1	5.5
110	-48	124.0	102.5	24.0	2.5	5.7
62	49	113.5	91.5	13.5	-8.5	5.2
111	-33	124.2	109.4	24.2	9.4	5.7
78	109	117.0	94.2	17.0	-5.8	5.4
187	-35	140.8	120.3	40.8	20.3	6.5
152	-7	133.2	94.6	33.2	-5.4	6.1
145	2	131.7	98.9	31.7	-1.1	6.0
147	4	132.1	100.3	32.1	0.3	6.1
151	4	133.0	100.7	33.0	0.7	6.1
160	9	134.9	101.5	34.9	1.5	6.2

Jadvaldagi natijalar aniq qiymatlarining taqribiy qiymatlari yozilgan va foizlar 0,1 gacha yaxlitlangan. Chunki, dinamik qator shartlariga ko’ra qiymatlar bir xil tartibda bo’lishi kerak. (1, 0,1 0,01, 0,001…. va h.k)

Tuzilgan mazkur jadval bo’yicha aytadigan bo’lsak, ko’rish mumkinki, Y_i qatorimizning 568 chi qiymatidan 610 qiymatigacha ortib borayotgan qiymatlar pasayib yana o’sishini ko’rish mumkin. Ya’ni 1988-yildan 1993-yillar oralig’ida Shartli firmaning ishlab chiqarish hajmi biroz zararga ishlagan ammo, keyin yana foyda bilan ishlashni davom etgan. Natijada shu oraliqdagi qiymatlar manfiy holatda aniqlangan. Tovar abarot hajmining mutloq qo’shimcha o’sish sur’ati foizlarda ko’rsak, zararga kirganini ham ko’rish mumkin.

3-misol.

Jadval ma’lumotlari asosida har bir belgi bo’yicha o’rtacha miqdorni hisoblaymiz. Formulalarni belgilar qayd etilgan harflardan foydalanilgan. O’rtacha miqdorlarning qaysi turi qo’llanilganligi ko’rsatib o’tilgan.

Заводлар	Ишчилар сони, киши	Ишлаётганлар сонида ишчилар улуши, %	Бир ишчи томонидан ишланган кунларнинг ўртача сони	Ҳақиқатда ишлаб чиқарилган маҳсулот, сўм.	Бир ишчи томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулот, сўм.
№	X	У	k	Z	с
1	270	70	24	80000	423,0
2	150	80	25	15000	125,0
3	200	73	23	20000	136,0
Oddiy arif.o’rtacha	206.7	74.3%	24	38333.3 so’m	228 so’m
Garmonik o’rtacha	200	75%	24	23255.8 so’m	169.5 so’m

Yechish:

Qo’shimcha: O’rtacha miqdor deyilganda bir turdagi hodisani o’zgaruvchan belgilari asosida umumlashtirib ta’riflovchi miqdor, ko’rsatkich tushuniladi.

O’rtacha miqdorlarning shakllari: Geomaetrik, garmonik, arifmetik, xronologik, kvadratik.

Oddiy arifmetik o’rtacha:

Qolgan belgilarda ham xuddi shunday amaldan foydalanamiz.

=74.3%

=24 ta

=38333.3 so’m

=228 so’m

Oddiy arifmetik o’rtacha: (tortilgan qatorlar uchun)

O’rtacha vazn deb ham atatsh mumkin.

Demak, bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan maxsulotning qiymatlari ishchilarga nisbatan o’rtacha summa 234,1 so’mga teng bo’lar ekan.
Yuqoridagilar: 3 ta zavod bo’yicha ishchilar sonining, ishlayotganlar sonidan ishchilar ulushi(%)ning, bir ishchining ishlagan kunlarining o’rtacha sonining, haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot (so’m) ning, bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot(so’m)ning oddiy arifmetik o’rtacha qiymatlari aniqlandi.
Garmonik o’rtacha:

n=alohida miqdorlar soni;

=alohida miqdorlar teskari darajalarining yig'indisi.

Xulosa qiladigan bo’lsak, 3 ta zavod bo’yicha bo’yicha ishchilar sonining, ishlayotganlar sonidan ishchilar ulushi(%)ning, bir ishchining ishlagan kunlarining o’rtacha sonining, haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot (so’m) ning, bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot(so’m)ning garmonik o’rtachalar aniqlandi. Bundan ko’rinadiki, har bir belgiga ko’ra o’rtacha miqdorlarning farqi unchalik kata emas, ya’ni zavodlarning faoliyati deyarli bir xil jarayon bilan o’tmoqda.

Korxonaning moliyaviy holatining tahlilida rentabillik ko’rsatkichlari ham kata ro’l o’ynaydi, shu o’rinda quyida ko’rsatkichlar tizimi haqida tushunchalar olamiz va hisoblash formulalari bilan tanishamiz.

Rentabellik va uning ko‘rsatkichlar tizimi

Korxona faoliyat natijaviyligiga baho berishning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri rentabellik ko‘rsatkichi hisoblanadi. Rentabellik – korxona foydalilik darajasini xarakterlaydi, odatda, uning bir necha turlari hisob-kitob qilinadi. Bu bevosita mulkning shakli bo‘yicha daromadlarning yuzaga chiqish o‘rni yoki bazasi bo‘yicha, foydaning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi birliklar bo‘yicha yoki mustaqil birliklar bo‘yicha aniqlanishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyot tarmoqlarida rentabellikning quyidagi turlari aniqlanadi: 1. Ishlab chiqarish xarajatlariga nisbatan rentabellik;

Ushbu ko‘rsatkich bir so‘mlik ishlab chiqarish xarajati hisobiga olingan foyda summasini xarakterlaydi.

2. Asosiy vositalar rentabelligi. Asosiy vositalar rentabelligi har bir so‘mlik yoki ming so‘mlik asosiy vosita hisobiga to‘g‘ri keladigan foyda summasini xarakterlaydi. Ushbu ko‘rsatkich sof foyda summasini asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymatiga bo‘lish asosida aniqlanadi.

3. Sotish bo‘yicha rentabellik. Sotish bo‘yicha rentabellik sotilgan mahsulotlarning foydalilik darajasini xarakterlaydi. Ushbu ko‘rsatkich sotishdan olingan yalpi foyda summasini mahsulotlarni sotishdan olingan tushumga bo‘lish asosida aniqlanadi, ya’ni:

4. Aylanma aktivlar rentabelligi. Ushbu ko‘rsatkich aylanma aktivlarning har bir so‘miga to‘g‘ri keladigan foyda, sof foyda summasini xarakterlaydi. Aylanma aktivlar rentabelligi olingan sof foyda summasini aylanma aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatiga bo‘lish asosida aniqlanadi.

5. Jami mulk rentabelligi. Ushbu ko‘rsatkich korxona mulkining foydalilik darajasini xarakterlovchi asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich har bir so‘mlik mulkka to‘g‘ri keladigan sof foyda summasini ifodalaydi.

6. O‘z mablag‘lari rentabelligi. Ushbu ko‘rsatkich korxonaning o‘ziga tegishli bo‘lgan mablag‘larning foydalilik darajasini xarakterlaydi. Korxona sof foydasini uning o‘zlik mablag‘lari manbayiga bo‘lish asosida o‘zlik kapitalining foydalilik darajasi o‘rganiladi.

7. Qarz mablag‘lari rentabelligi. Ushbu ko‘rsatkich korxona sof foydasini qarzga olingan mablag‘lariga nisbati asosida aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich har bir so‘mlik qarz mablag‘iga to‘g‘ri keladigan foyda summasini ifodalaydi.

8. Asosiy vositalar va moddiy aylanma mablag‘lari rentabelligi. Ushbu ko‘rsatkich sof foyda summasini korxona asosiy vositalari va moddiy aylanma mablag‘lari o‘rtacha yillik qiymatiga bo‘lish asosida aniqlanadi. U har bir so‘mlik asosiy va aylanma mablag‘iga to‘g‘ri keladigan foyda summasini xarakterlaydi.

Daromadlilik (d) ko‘rsatkichlarini hisoblash uchun jami daromad summalari, umumiy aktiv qiymati, sof aktiv, xususiy kapital va qarz kapitaliga nisbatan aniqlanadi.

Daromadlilik ko‘rsatkichlarini sotish hajmining har so‘miga, ishlab chiqarish tannarxiga hamda daromadlilikni umumlashtiruvchi ko‘rsatkich –korxonaning jami daromadlarini, uning xarajatlariga nisbat ko‘rinishida ham aniqlash mumkin.

Jami daromad summasining jami xarajatdan yuqori bo‘lishi korxonaning sof foydasini ifodalaydi.

R sof foyda = Σ Daromad – Σ Xarajat.

Bu ko‘rsatkichlarni aksi bo‘yicha ham hisob-kitob ishlarini amalga oshirish tavsiya etiladi.

Jami xarajatlarni jami daromaddan yuqori bo‘lishi korxona faoliyatini zarar bilan yakunlaganligini ifodalaydi. Daromadlilikning umumiy ko‘rsatkichlari qatori korxona daromadi va xarajatlari bo‘yicha yakka koeffitsiyentlarini ham aniqlash maqsadga muvofiqdir.

– sotishdan ko‘rilgan daromadning jami daromaddagi ulushi:

– sotilgan mahsulot tannarxini jami xarajatdagi ulushi:

– jami to‘liq xarajatni sotishdan kelgan tushumdagi ulushi: Sotishdan kelgan tushumning har so‘miga to‘g‘ri keladigan xarajat

Daromadlilik, foydalilik bir xil ma’noga ega emas. Ayrim iqtisodiyotga oid manbalarda daromadlilik, foydalilik mazmun jihatdan bir deb qaraladi. Masalan, korxonaning ma’lum davrdagi jami daromadi, sof foydasini balans aktiviga nisbati bir xilda nomlanmaydi.

Asosiy vosita (fond)larning tarkibi, tuzilishi va dinamikasi tahlili, ularning aktiv va passiv qismlari nisbati

Tahlil asosiy vositalarning tarkibi, tuzilishi va dinamikasini o‘rganishdan boshlanadi. Yil davomida asosiy vositalar tarkibida o‘zgarishlar ro‘y beradi. Shu bois ular tarkibidagi statistic va strukturaviy o‘zgarishlarni atroflicha tahlil etish lozim.

Asosiy vositalar har bir turining jami asosiy vositalarda tutgan ulushi uning strukturasini ifodalaydi. Struktura ishlab chiqarishning xususiyati, xarakteri, ixtisoslashuv darajasi, texnologiyasiga bog‘liq. Strukturani tahlil etishda asosiy vositalarni aktiv va passiv qismlari nisbatiga e’tibor qaratiladi. Ishlab chiqarish hajmi asosiy vositalarning aktiv qismiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Ularning passiv qismi esa, faqat ishlab chiqarish uchun sharoit yaratadi xolos.

Iqtisodiyotga oid adabiyotlarda asosiy vositalarning aktiv qismi to‘g‘risida aniq bir to‘xtamga kelinmagan. Bir guruh iqtisodchilar bino va inshootlardan tashqari jami asosiy vositalarni, ikkinchi guruhdagilar mashina va uskunalar, transport vositalarini aktiv qismga kiritadilar. Bino va inshootlar asosiy vositalarning passiv qismiga kirsa ham, ammo elektr quvvati, neftni qayta ishlash, gaz va boshqa sohalarda inshootlar aktiv qism tarkibiga kiradi. Demak, asosiy vositalarning aktiv qismiga mashina va uskunalar, kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi, transport vositalarini kiritish mumkin. Aktiv qismining yuqori bo‘lishi fond progressivligini ifodalaydi.

Xulosa

Korxonaning moliyaviy holati va uning resurslari statistikasidan oqilona foydalanish korxonaning moliyaviy faoliyatdagi yutuq va kamchiliklarni aniqlab, mablag‘lardan yanada to‘g‘ri foydalangan holda hisob-kitob tartibini mustahkamlashga va uning kelajagini belgilashda ustuvor ahamiyatga ega ekan. Demak, bu mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish, xarajatlarni tejash, pul-moliya aloqalari va boshqa faoliyatlarning bir-biriga bog‘liqligini ko‘rsatishini yuqoridagi ma’lumotlar bilan aniqlab oldik. Oddiy misol statistic kuzatuvlar, o’rtachalar bilan yillik hisobotni yanada aniqlashtirish orqali biz korxona holatining kelajakdagi mavqeini va o’rnini prognoz qila olar ekanmiz. Shu jumladan aytib o’tish kerakki, statistik usullar orqali tahlil qilishda ochiqlik, oshkoralik, to’liqlik, ilmiylikni saqlagan holatda amalga oshirish kerakdir. Shu o’rinda qo’shimcha qilib aytamanki, korxonalarning ichki va tashqi omillar ta’siri ostida shakllangan moliyaviy holati, ularning istiqbolini aniqlash bilan birga, bu korxona bilan aloqada bo‘lgan boshqa tashkilotlar va korxonalarning moliyaviy holatiga ta’sir ko‘rsatadi. Korxonalarning ishlab chiqarish, xo‘jalik faoliyatini, jumladan, ularning moliyaviy holati tahlili asosini bir butun kompleks iqtisodiy fanlar: iqtisodiy nazariya, makro va mikro iqtisodiyot, menejment va marketing, statistika, buxgalteriya hisobi, audit, moliya, kredit, pul muomalasi va boshqalar tashkil etadi, demak, tahlilchi mutaxassis-auditorlar keng iqtisodiy ilmga ega bo‘lishlari lozim. Shunday ekan korxonaning moliyaviy tahlilida ko’p qirrali yo’nalishlarni bilish va ishlata olish kerak ekan

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Dars davomida o’tilgan dasturlar: 2-taqdimot, 7-taqdimot, 8-9-taqdimotlar
   
2. 
   Toshkent Moliya Instituti “STATISTIKA” 2004, “Ibn Sino” darsligi
   
3. 
   Statistika praktikum kitobi
   
4. 
   O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI. TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI. A.V. VAHOBOV, N.F. ISHONQULOV, A.T. IBROHIMOV “MOLIYAVIY VA BOSHQARUV TAHLILI” Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan.
   
5. 
   Toshkent Moliya Instituti. Raximov Matnazar Yusupovich “Moliyaviy tahlil-2” o’quv qo’llanma.
   

ТАҚРИЗ
Талаба: Собирова Назокат Обиджон қизи

Иқтисодийот факультетининг ЕУ-19 гуруҳ

1. Курс ишининг мазмуни: Корхонанинг молиявий ҳолатини статистик усуллар орқали таҳлил қилишдан иборат.

2. Курс ишининг ижобий томонлари: Мавзуга кенг йондашилган ва амалий жиҳатдан йоритилган. Меҳнат қилинган.
3. Курс ишининг салбий томонлари: дейарли куринмайди.

4. 
   Курс ишини расмийлаштириш: талабларга мос равишда
   

5.Хулоса: Курс иши намунали даражада

Тақризчи : Мирзакаримова Муяссар

(Ф.И.Ш.)

«02» июнь 2021 йил