Korxona iqtisodiyoti

1.Iqtisodiy faoliyatning mohiyati va turlari.

Kishilar yashashlari siyosat, san'at, adabiyot, fan, ma'rifat , ma'daniyat , ta'lim bilan shug‘ullanishlari uchun xayotiy ne'matlarini iste'mol qilishlari qoniqishlari kerak.Buning uchun esa oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va turli xizmatlardan iborat xayotiy vositalar zarur.

Xar bir kishi o‘zining kundalik xayotida bir qancha , ya'ni xayotiy extiyojlari -kiyim-kechak, oziq-ovqat, uy-ro‘zg‘or buyumlariga ea bo‘lishi, bilim olish kabi extiyojlari uchun zarur bo‘lgan pul daromadlarini qaerdan , nima xisobiga topishi kerak degan muammolarga duch keladi.Ana shu oldimizda turgan muammolarni yechish va o‘z talablarini qondirish maqsadida kishilar turli yo‘nalishlarda soxalarda faoliyat ko‘rsatadilar.
Iqtisodiyot faoliyati nima?
Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib , kishilarning yashashi, kamol topishi uchun zarur bo‘lgan xayotiy vositalarini ishlab chiqarish va iste'molchilarga yetkazib berishga qaratilgan , bir –biri bilan bog‘liqlikda amal qiladigan turli –tuman faoliyatlarini yaxlit qilib, (birlashtiruvchi iqtisodiy tizim, iqtisodiyot deb ataladi) bir so‘z bilan, iqtisodiy dalil deb ataladi.Qadimda iqtisodiy faoliyatning asosiy shakli uy xo‘jaligi doirasida ro‘y bergan.Shuing uchun iqtisodiyot degani uy-xo‘jaligi va uni yuritish qonunlari tushunilgan. Xozirda esa iqtisodiyot degani faqat uy xo‘jaligi, ya'ni indivudial xo‘jalikdan , moliya va xususiy xjalik, jamoa, xissadorlik jamiyati, davlat xo‘jaliklaridan, konsernlar, qo‘shma korxonalar, davlatlar o‘rtasidagi turli iqtisodiy munosabatlardan iborat bo‘lib,juda murakkab organizm xisoblanadi.Buning ustiga barcha resurslarimiz pul mablag‘lari, tabiiy boyliklar, malakali ishchi kuchlari, ishlab chiqarish vositalari , iste'mol tovarlari xammasi cheklangan miqdordadir.Mana shu cheklangan iqtisodiy resurslardan oqilona foydalanib, axoliningto‘xtovsiz o‘sib boruvchi extiyojlarini qondirish maqsadida erishish, resurslar va maxsulotlarni to‘g‘ri taqsimlash yo‘llarini topish iqtisodiyotning asosiy mazmunini tashkil etadi.Tarixiy taraqqiyot darajasiga qarab , turli davrlarda va turli mamakatlarda iqtisodiyot turlicha bo‘lishi mumkin.
Uning quyidagi turlari ajratiladi:
An'anaviy iqtisodiyot
Ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan
Bozor iqtisodiyoti
Qamrov darajasiga qarab xam iqtisodiyot turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, jaxon iqtisodiyoti, mamlakat iqtisodiyoti, milliy iqtisodiyoti, tarmoq iqtisodiyoti, mintaqa iqtisodiyoti, korxona yoki firma iqtisodyoti, oila iqtisodiyoti.Ba'zan ularni yaxlitlashtirib , makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot deb ataladi.Iqtisodiyotning bu turlari darajali, shakllari, qanday bo‘lishidan qat'iy nazar ularning xammasi bir maqsadga bo‘ysungan: u xam bo‘lsa, insoniyatning yashashi, ko‘payishi, va kamol topishi uchun shart-sharoit yaratib berish, turli xil xayotiy vositalarni yaratib , ularni extiyojlarini qondirib borishdan iboratdir.
Xulosa shuki, iqtisodiyot inson xayotining asosini , uning poydevorini tashkil etib, o‘zi esa insonsiz, uning faoliyatisiz mavjud bo‘lmaydi va mazmunga xam ega emas.
Inosniyatning iqtisodiyotidagi roli uning tabiatidagi eng oliy tirik mavjudot ekanligi bilan ya'ni ongli ravishda ma'lum maqsadga qarab ijodiy mexnat olish qobiliyati bilan belgilanadi.Inson tomonidan yaratilgan tovarlar, xizmatlarning resurslarining xarakati bo‘yicha iqtisodiyot turli fazalardan- ishlab chiqarish , ayirboshlash , taqsimlash va iste'mol jarayonlarining birlishidan iboratdir.Bularning ichida asosiysi vaboshlang‘ichi ishlab chiqarish jarayonidir. Chunki xamma tovarlar va xizmatlar shu bosqichda yaratiladi. Agar ishlab chiqarish bo‘lmasa, taqsimlanadaigan ayirboshlanadigan va nixoyot, iste'mol qilinadigan narsalar bo‘lmaydi.Shunday qilib tovar va resusrlar xarakati doimo to‘xtovsiz takrorlanib turadigan jarayondir.
Kishilarning xo‘jalik faolichyati juda murakkab va chalkash turli tuman xodisalar va jarayonlar majmuidan iborat bo‘lib , unda iqtisodiy nazariya to‘rt bosqichni ajratadi: ishlab chiqarish , taqsimot, ayirboshlash va iste'mol.
Ishlab chiqarish – bu insonning xayot kechirishi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan moddiy va ma'naviy ne'matlarni yaratish jarayonidir.
Taqsimot- xar bir xo‘jalik yurituvchi sub'ekt maxsulot ishlab chiqarishda ishtirok etganligi ulushini (miqdori, proporsiyalar) aniqlash jarayonidir. Ayirboshlash- moddiy ne'matlar va xizmatlarni bir sub'ektdan boshqasiga xarakat qilish jarayoni, ne'matlarni ijtimoiy ayirboshlashni aks ettiruvchi , ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalar shaklidir.
Istemol- ma'lum extiyojlarni qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan foydalanish jarayonidir.

Bu barcha bosqichlar o‘zaro bog‘liqlikda va o‘zaro aloqadorlikda bo‘ladilar.Maxsulotlar va xizmatlar turli tuman bo‘lishiga, tez ko‘payib borishiga qarmasdan, bu ne'matlar ishlab chiqarish extiyojlarini : jamiyatning ishlab chiqarish extiyojlarini qondiruvchi ishlab chiqarish vositalariga bo‘lgan bo‘linadilar: ishlab chiqarish vositalari va iste'mol buyumlariga.Shunga muvofiq ijtimoiy ishlab chiqarish xam ikki bo‘linmaga bo‘linadi: (ajraladi):

bo‘linma ,ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish
bo‘linma, iste'mol buyumlarini ishlab chiqarish.
Insonlarning extiyojlarini qondiruvchi ne'matlar va xizmatlar ijtimoiy ishlab chiqarishning turli soxalari va tarmoqlarida yaratiladi.“Ijtimoiy ishlab chiqarish” deganda butun jamiyat, ya'ni makroiqtisodiy miqyosda amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayonlari tushuniladi.
Iqtisodiy faoliyatning bir necha turlari mavjud:
Uy - bu birgalikda yashaydigan bir guruh odamlar tomonidan boshqariladigan uy.
Kichik biznes - bu nisbatan kam miqdordagi tovarlarni ishlab chiqarish bilan shug'ullanadigan iqtisodiy birlik. Bunday korxonaning egasi bitta yoki bir nechta shaxs bo'lishi mumkin. Qoida tariqasida, ish beruvchi o'z mehnatidan foydalanadi yoki nisbatan kam sonli ishchilarni ishlaydi.
Yirik korxonalar bu tovarlarni ommaviy ishlab chiqaradigan korxonalar. Qoida tariqasida, ushbu korxonalar mulkdorlar mulkini birlashtirish yo'li bilan shakllanadi. Qaysi korxonaga misol qilib aktsiyadorlik jamiyati keltirilgan.
Milliy iqtisodiyot bu butun mamlakat bo'ylab iqtisodiy faoliyatni birlashtirishdir. Ma'lum darajada ushbu faoliyat davlat tomonidan boshqariladi, bu esa o'z navbatida mamlakat iqtisodiyotining barqaror o'sishini ta'minlashga va shu orqali butun aholining farovonligini oshirishga harakat qiladi.
Jahon iqtisodiyoti - bu turli xil mamlakatlar va xalqlar o'rtasida munosabatlar mavjud bo'lgan iqtisodiy tizim.Iqtisodiy faoliyatni tashkil etish
Iqtisodiy faoliyatni tashkil etish uch bosqichdan o'tadi:
1.bosqich - imkoniyatlarni baholash... Dastlab mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bo'lgan barcha resurslarni ob'ektiv baholash kerak. Ushbu maqsadlar uchun ilmiy ishlanmalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ushbu bosqichning asosiy afzalligi shundaki, u mahsulotni ishlab chiqarish imkoniyatlarini aniq o'sha hajmlarda va tekshiriladigan sharoitlarda oldindan baholashga yordam beradi va shu asosda ma'lum bir mahsulotni ishlab chiqarishni boshlash to'g'risida qaror qabul qilinadi. Tashkilotning ishlab chiqarish salohiyati o'rganilgandan so'ng, ishlab chiqarilgan liniya shakllangan reja doirasida ishga tushiriladi.
2.bosqich - yordamchi ishlab chiqarishni yo'lga qo'yish... Ushbu bosqichni amalga oshirish faqat zarurat bo'lgan taqdirda amalga oshiriladi. Yordamchi ishlab chiqarish - bu juda zarur faoliyat, chunki u bozorning yangi segmentlarini rivojlantirishga va tashkilotning samarali moliyaviy rivojlanish imkoniyatlarini oshirishga yordam beradi. Tashkilotga xizmat ko'rsatish ichki sharoitda ham, uchinchi tomon tashkilotlari va resurslarini jalb qilish orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Ushbu bosqichda xizmatlar mahsulot ishlab chiqarishni optimallashtirish va mablag'larning potentsial xarajatlarini baholash uchun ishlatiladi. Keyingi bosqichda savdo bozori va mahsulot sotish imkoniyatlarini o'rganishga qaratilgan ishlar olib boriladi.
3.bosqich - mahsulotlar marketingi... Mahsulotlar savdosiga ta'sir ko'rsatadigan barcha bosqichlar kuzatiladi. Shu bilan birga, sotilgan mahsulotlarning yozuvlari yuritiladi, prognozlar tuziladi va tekshiriladi, bu esa tashkilot rahbariyatining vakolatli qarorlarini qabul qilishga imkon beradi. Sotishdan keyingi xizmat ko'rsatish metodikasini ishlab chiqish kerak bo'lgan holat mavjud. Masalan, mahsulotingiz uchun kafolat muddatini belgilashda.
Iqtisodiy faoliyatning o'ziga xos xususiyati - uning sub'ektlari - har qanday shaxslar emas, balki faqat ularning Ukrainaning Fuqarolik Kodeksi talablariga binoan tadbirkorlik sub'ektlari deb tan olinadigan shaxslardir (Fuqarolik Kodeksining 55-moddasi). Bunday shaxslarning faoliyati nafaqat o'z manfaatlari (foyda olish maqsadida), balki jamiyat manfaatlari (mahsulot, ish va xizmatlarga jamiyatning ma'lum ehtiyojlarini qondirish) uchun ham amalga oshiriladi.
Demak, iqtisodiy faoliyatning belgilari quyidagilar: amalga oshirish sohasi - ijtimoiy ishlab chiqarish (iqtisodiy soha); tarkib - mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko'rsatish ishlab chiqaruvchining o'z ehtiyojlari uchun emas, balki boshqalarning ehtiyojlarini qondirish uchun amalga oshiriladi - keng savdolashish chipidagi iste'molchilar (fuqarolar oxirgi iste'molchi sifatida, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar va ushbu imtiyozlardan o'zlarining iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanadigan turli tashkilotlar) yoki boshqa ehtiyojlar); ushbu imtiyozlarni boshqa shaxslarga pullik asosda o'tkazish, ya'ni tovar shaklida ishlash; iqtisodiy faoliyatning professional tamoyillari; odatda xo'jalik yurituvchi sub'ekt maqomiga ega bo'lishi kerak bo'lgan maxsus tashkilot; ishlab chiqaruvchining shaxsiy manfaatlari (foyda olishda yoki iqtisodiy faoliyatdan boshqa foydalar / afzalliklarni olishda) va jamoat manfaatlari (iste'molchilarning keng doirasi vakili bo'lgan jamiyat - muayyan imtiyozlarni olishda; davlat - tadbirkorlik sub'ektlaridan foyda va boshqa majburiy to'lovlarni olishda; hududiy hamjamiyat: a) jamiyat a'zolarining bandligini ta'minlashda; b) jamiyatning ma'lum mahsulotlar, ishlar, xizmatlarga bo'lgan ehtiyojini qondirishda; v) obodonlashtirishda hududiy hamjamiyat muammolarini hal qilishda tadbirkorlik sub'ektlarining ishtiroki; d) mahalliy soliqlar va yig'imlarni to'lashda).
Iqtisodiy faoliyat sub'ektlarining o'zaro ta'sirisiz, iqtisodiy munosabatlarga kirmasdan mumkin emas. Aynan iqtisodiy faoliyatni boshqarish va amalga oshirish jarayonida iqtisodiy munosabatlar gorizontal va vertikal ravishda, shuningdek, ichki iqtisodiy aloqalar paydo bo'ladi.
Iqtisodiy faoliyatni turli mezonlarga ko'ra tasniflash mumkin.
1. Amalga oshirish maqsadi mezoniga ko'ra (Fuqarolik Kodeksining S moddasi 2 qismi), iqtisodiy faoliyat tijorat bo'lishi mumkin - foyda olish maqsadida;notijorat - ma'lum iqtisodiy va ijtimoiy natijalarga erishish, ammo foyda olish maqsadi yo'q.
2. Iqtisodiy faoliyat sub'ekti ajratiladi: ishlab chiqarish; savdo; bank ishi; sug'urta; innovatsion; konsessiya faoliyati; qo'shma sarmoyalar va boshqalar.
3. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning bozoriga (ichki yoki tashqi), fuqaroligiga (mahalliy ishlab chiqaruvchilar / rezidentlar yoki xorijiy investorlar va norezidentlar) qarab, iqtisodiy faoliyat quyidagilar ishtirokida ajratiladi: mahalliy ishlab chiqaruvchilar (rezidentlar); tashqi iqtisodiy faoliyat (rezidentlar va norezidentlar ishtirokida), shu jumladan chet el investitsiyalari (xorijiy investor ishtirokida).
Iqtisodiy faoliyatning ayrim turlarini amalga oshirishning o'ziga xosligi uni huquqiy tartibga solish jarayonida Ukraina Fuqarolik kodeksining alohida boblarida hisobga olinadi. Odamlarning iqtisodiy faoliyatining yangi turlari paydo bo'lishi bilan ularning iqtisodiyoti ham o'zgardi. Qishloq xo'jaligi o'simliklarni etishtirish (o'simlik etishtirish) va hayvonlarni ko'paytirish (chorvachilik) bilan bog'liq. Shuning uchun uning joylashishi ushbu tirik organizmlarning xususiyatlariga ham, tabiiy sharoitlarga ham bog'liq: relyef, iqlim, tuproq. Qishloq xo'jaligida dunyodagi mehnatga yaroqli aholining katta qismi - deyarli 50% ishlaydi, ammo qishloq xo'jaligining butun dunyo ishlab chiqarishidagi ulushi atigi 10% ni tashkil qiladi. Zamonaviy iqtisodiyot iqtisodiy faoliyat sifatida moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning turli tarmoqlarini o'z ichiga oladi va butun jamiyat va har bir insonning hayotiy faoliyatini doimiy ravishda alohida ta'minlaydigan juda murakkab organizmdir. Ularning barchasi ikkita asosiy nuqtadan iborat - ishlab chiqarish va tarqatish. Ushbu ikkita faoliyat yo'nalishi bir-biri bilan chambarchas bog'liq, chunki faqat ishlab chiqarilgan mahsulotlar uni oxirgi iste'molchiga etkazish natijasida yakuniy natijani ko'rsatishi mumkin.