1. Korporativ darajadagi risklarni boshqarish. 1.1 Korporativ darajada inson strategiyasi va tabiat holatlari Biz riskni boshqarishni yangi usuli riskni boshqarishda o’yinlarnazariyasidan foydalanishni ko’rib chiqamiz o’yinlar nazariyasida agar biz ikkishaxs orasidagi o’yinni nazarda tutsak unda ular bir shaxs bir-biridan bog‘liqbo‘lmagan qoida o‘z strategiyasini tanlashni tushunamiz. O’yin maqsadimuvozanat nuqtasiga erishish strategiyasini tanlashdir.Muvozanatlik strategiyasi - bu ishonchlik strategiyasi bo‘lib uni asosidato‘lov funksiyasining qiymati uning obyektivligi yotadi va kamtarona qoidataniladi. Ammo o’yinlar nazariyasida ko‘pincha muvozanat holatdan uzoqlashibriskka yo’l qo’yishadi bu esa ko‘plab amaliy masalalarni ishida uchrab turadiganholatdir. Bunda barcha mumkin bo‘lgan imkoniyatlarini o’yinchini xulq-atvoritanlangan strategiya natijasida keladigan foyda uning stabilligi va boshqalarnazarga olinadi. Quyida biz muvozanat nuqtasidan uzoqlagan qoida o’yin yuritishmisollarini ko’rib chiqamiz.Ko‘pincha o’yinlar nazariyasida o’yinchilardan biri (laqablar) tushunganva maqsadga yo‘nalgan holda faoliyat yuritadi qolganlar esa o‘z strategiyasinitasodif tarzda tanlaydilar. Bu holda har bir o’yinchini yutuq hajmi juda kichikbo‘ladi. Ammo umumiy holda o’yinlar nazariyasida har bir o’yinchi kattayutuqqa erishish strategiyasini tanlashga harakat qiladi.Bunday strategiyada istagan natijaga erishish xavfi katta bo‘ladi. Bundaystrategiyalarni tanlashda barcha imkoniyatlarni hisobga olgan holda shundayyo’lni tanlash kerakki unda raqibning xatti-harakati o‘zaro bo‘ladigan foyda butanlangan strategiyadan olinadigan natijalarni hisoblab uni muvozanat holato’yinlari bilan solishtirib ko’rish zarur.Quyida biz insonning tabiatga qarshi o’yinini ko’rib chiqamiz. Inson hisobkitob bilan biror maqsad asosida tabiat bilan o’ynaydi. Tabiat esa o‘strategiyasini tasodif holatda tanlaydi. Tabiatga qarshi o’yinda risk quyida keltirilgan o’yinlar matritsasidagisatrlarda o’yinini tanlangan strategiyalari (o’yini iqtisodchi, raxbar, tadbirkor vaboshqalar) ular K bilan belgilanib ustunlarda esa tabiatning mumkin bo‘lganholatlari K keltirilgan deb hisoblaymiz. Matritsaning elementi o’yinchi Siyechimga kelganda tabiatning K holatidagi to‘lovlar summasini belgilaydi. AgarAij musbat bo‘lsa tabiatning Rj holatida o’yinchining Si strategiyasini tanlashdankelgan foydani manfiy bo‘lsa o’yinchining tutgan zararini anglatadi.
1.2 Portfelning daromadliligi uning tarkibi Qimmatli qog‘ozlar portfelining riskini baholash uchun tasodifiyo‘zgaruvchilar yig‘indisining tarqalish xususiyatlarini esga olish kerak.Ikkala turdagi qimmatli qog‘ozlarni o‘z ichiga olgan har bir ehtimoliyportfel opsiyalarining risk darajasi quyidagicha bo‘ladi:Portfelning daromadliligi uning tarkibidagi eng daromadli qimmatliqog‘ozlarning daromadliligidan oshmasligi kerak.Portfel va uning tarkibiy qismlari qimmatli qog‘ozlari risklarining nisbatikorrelyatsiya koeffitsienti (ρ) bilan belgilanadi:ρ = 0 bo‘lsa, ushbu portfelning tarqalishi bilan o‘lchanadigan risk qimmatliqog‘ozning individual narxidan ikki baravar ko‘pdir: agar xuddi shunday parametrlarga ega bo‘lgan ikkita turdagi qimmatli qog‘ozlar portfelga tengnisbatda kiritilgan bo‘lsa.- ρ = –1 bo‘lganda risk-risksiz portfelga ega bo‘lamiz, agar har birmoliyaviy instrument turining ulushi mos ravishda teng bo‘lsa
Qimmatli qog‘ozlarning ko‘plab portfellari orasida daromadlilikning harbir qiymati bo‘yicha minimal riskni va har bir risk darajasida maksimalrentabellikni ta’minlaydigan “samarali” ni ajratib ko‘rsatish mumkin. Riskli aktivlar bozori va yaxshilangan pul bozori (bu barqaror daromadmoliya vositalarining mavjudligi bilan tavsiflanadi) birgalikda mavjudligi bilaninvestorlarni samarali tanlash sohasi A nuqtasida ordinata o‘qini kesib o‘tgan variskli qimmatli qog‘ozlar portfelini samarali tanlash egri chizig‘iga aylanadi.ukammal pul bozorini hisobga olgan holda, barcha samarali portfellarto‘plamidan (VS egri) faqat bitta “eng yaxshi” portfel saqlanib qolinadi, chunkiVS egrisidagi D nuqtasidan tashqari har qanday nuqtaga AD chizig‘idagi afzalroqnuqtaga to‘g‘ri keladi: riskning bir xil darajasida moliyaviy investitsiyalarningyuqori rentabelligiga erishiladi.
Urinma chizig‘i - CML (capital market line) – unga kiritilgan pulningmaksimal foydaliligini ta’minlaydigan maqbul portfelni bildiradi. Bundayportfelning daromadliligi bozorga yo‘naltirilgan.
Bugungi amaliyotda, bozor indekslari bunday portfel ekanligi odatda qabulqilinadi. Shunday qilib, Dow Jones indeksiga kiritilgan 30 ta vositaning har biri(Dow Jones (Dow Jones Industrial Average; DJIA) ushbu indeksda o‘ziga xosog‘irlikka ega. Agar investor o‘z portfelini ushbu og‘irliklar asosida tuzsa, uholda uning portfelining rentabelligi yuqoridagi indeksning rentabelligiga moyilbo‘ladi. D chap tomonida joylashgan barcha nuqtalar pul mablag‘larining qimmatliqog‘ozlar va pul ssudalari (qo‘yilma, depozit) o‘rtasida taqsimlanishiga moskeladi va ko‘plab bozor portfellarini tavsiflaydi“Joylashtirish bilan” D ning o‘ng tomonidagi nuqta qimmatli qog‘ozlarportfeli va pul qarzlari - ko‘plab “jalb qilingan” bozor portfellaridan tashkiltopgan investor mulkini anglatadi.
Aytish kerakki, kutilayotgan daromadning o‘zgarishi yoki tavakkalchiliko‘lchovi sifatida standart og‘ish “bozor modeli”dan foydalangan holda moliyabozorida narxlarni belgilashga asos bo‘ladi. Bozor modeli portfel nazariyasidanquyidagi xulosaga asoslanadi: bozorda muomalada bo‘lgan qimmatliqog‘ozlarning daromadliligi va riski faqat “eng yaxshi” portfelning qaytishi variski bilan belgilanadi. Bozor portfelining rentabelligi bozorda sotilgan barchaqimmatli qog‘ozlarning o‘rtacha og‘irlik darajasi sifatida hisoblanadi, bu yerdaog‘irlik umumiy bozor kapitallashuvidagi j firmaning kapitallashuvining o‘zigaxos og‘irligi (j = 1, ..., n).Riskli aktivlarning daromadliligini aniqlashda “eng yaxshi” portfelxususiyatlarining roli kapital aktivlarini narxlash modeli (CARM) bilanizohlanadi. Barcha qimmatli qog‘ozlarni sotib oluvchilar uchun talab tuzilmasi bir xil, ularning barchasi D portfel tuzilmasiga mos keladigan risk aktivlarining bir xilto‘plamiga ega bo‘lishni xohlashadi va natijada agar qimmatli qog‘ozlar bozorimuvozanatli bo‘lsa, bozorda sotilgan barcha riskli aktivlar to‘plami sifatida bozorportfeli investorlar uchun maqbul portfeldir.
