Korporativ boshqaruv: prinsiplar, siyosat va amaliyot

3.3. Korporativ boshqaruvning modellari (anglo – amerika, germaniya va 
yaponiya modellari) va xususiyatlari. 
Korporativ boshqaruvning modellarining qo‘yi dagi shakllari mavjud 
hisoblanadi: 
- Unitar (investor) modeli – AQSH, Buyuk Britaniya, Avstraliya; 
- Ikki pog‘onali (manfaatdor shaxslar) modeli – Germaniya; 
- Kontinental model; 
- Tarmoq modeli – YAponiya (keyretsu), Koreya (chaebol). 
Unitar model: 
-  Boshqaruvning  yagona  organi  –  uning  tarkibida  ijro  etuvchi  direktorlardan 
ko‘ra mustaqil direktorlar ko‘proq bo‘lgan unitar Direktorlar Kengashi (Aksiyadorlik 
mulkchilikning «Inglizsakson» modeli: 24 - 30% Aksiya harakatsiz, uzoq vaqt kichik 
korxonalar  qo‘lida  bo‘ladi  va  nazorat  paketini  shakllantiradi,  70-80%  Aksiya, 
aksincha,  harakatchan,  vaqti  -  vaqti  bilan  bozorga  olib  chiqiladi  va  bir  kishining 

---

 
 
65 
qo‘lidan boshqasiga oson o‘tadi); 
-  Aksiyadorlik  kapitalning  katta  qismi  inglizsakson  udumlarida  tarbiyalangan 
mayda investorlar sarmoyasidan iborat;  
-  Jismoniy  shaxslarga  qarashli  bo‘lmagan  Aksiyalar  asosan  institutsional 
investorlar qo‘lida jamlangan; 
-  Qimmatli  qog‘ozlar  bozori  yuqori  samaradorligi  va  likvidligi  bilan  ajralib 
turadi; 
-  Minoritar Aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish yuqori darajada; 
- Jalb qilingan direktorlar ishtirokidagi kuchli korporativ boshqaruv. 
Ikki pog‘onali model (insayderlik): 
Rahbarlik va ijrochilik organi: 
- Kuzatuv kengashi (Direktorlar kengashi); 
- Ijroiya organi. 
  Vazifalarning  qat’iy  taqsimlanishi.  Kengash  a’zolari  ijroiya  organiga  a’zolik 
qilishi mumkin emas. 
Kontinental model: 
- Doimiy egalarda 70 - 80% Aksiya jamlangan, 20 - 30% Aksiya esa “chakana” 
sotiladi  va  xaridorlar  ularga  mablag‘larni  vaqtincha  joylashtirish  vositasi  sifatida 
qaraydilar;  
-  Aksiyadorlik  sarmoyasini  yirik  “ulgurji”  investorlar  tashkil  qilib,  bir  - 
birining Aksiyasiga o‘zaro egalik qilish (kuchli qaramlik) tizimi keng rivojlangan;  
- Kuzatuv kengashida kompaniya hodimlarining salmoqli vakilligi; 
- O‘zoqni ko‘radigan investorlar; 
- Qimmatli qog‘ozlar bozori kichikroq va likvidligi kamroq. 
Tarmoq (yapon) model: 
Yapon  modeli  mazmuniga  ko‘ra  amerika  modeliga  ham,  germaniya  modeliga 
ham o‘xshamaydi, biroq ikkala modelning ayrim xususiyatlarini o‘z ichiga olgan:  
- direktorlar kengashi tarkibida  mustaqil direktorlar bo‘lmasdan, Kengashning 
barcha a’zolari yuqori boshqaruv organi vakillari yoki eski boshqaruvchilardir;  

---

 
 
66 
- Aksiyadorlik sarmoyasini asosan yirik investorlar tashkil qilib, yagona sanoat 
guruhiga  a’zo  bo‘lgan  kompaniyalarning  o‘zaro  Aksiyalariga  egalik  qilish  holati 
muhim o‘rin tutadi. 
- shaxslararo munosabatlar kuchli muhim ahamiyatga ega; 
- insayderlarning etakchiligi.