Korporativ boshqaruv: prinsiplar, siyosat va amaliyot

insayder, sarmoya, shaffoflik. 
 
3.1. Korporativ boshqaruvning vujudga kelishining asosiy shart-sharoitlari 
va sabablari 
Korporativ  boshqaruv  yirik  biznes  yuritish  zarurati  obyekti  sifatida 
shakllangan.  Tabiiyki,  bundan  oldin  korporatsiyalar  shakllanishining  uzoq  muddatli 
jarayoni  ro‘y  bergan.  Ma’lum  bir  bosqichda  xalqaro  hamjamiyat  korporativ 
strukturalar joylashuvidan qat’iy nazar ularni boshqarish jarayonlarini soddalashtirish 
va  bir  xillashtirishga  imkon  beradigan  umumiy  me’yorlar  va  andozalar  ishlab 
chiqishga majbur bo‘ldi. 
Korporatsiyalar  shakllanishi  umumjahon  tendensiyalarini  tahlil  qilib, 
mutaxassislar uchta asosiy bosqichni ajratib ko‘rsatadilar. Har bir bosqich jamiyatda 
o‘sha paytda shakllangan Korporatsiyalarga xos jihatlarni aks ettiradi. 
XX 
asrning 
boshlarida 
sanoat 
inqilobi 
davomida 
paydo 
bo‘lgan 
Korporatsiyalar  ularning  egalari  mulki  sifatida  qabul  qilingan.  Ular  kiritilgan 
mablag‘larga  mos  keluvchi  qaytim  (samara)  ta’minlash  maqsadi  uchungina  xizmat 
qiladi  deb  hisoblangan.  Korporatsiya  mashina  sifatida  ko‘rib  chiqilgan,  xodimlar  va 

---

 
 
59 
boshqaruvchilar  bu  mashinaning  qismlari  hisoblangan.  Bu  davrda  boshqaruvning 
mexanistik modeli hukmronlik qilgan. Ushbu davrga quyidagi sharoitlar xos bo‘lgan: 
■  Korporatsiya  egasi  xodimlar  ustidan  cheksiz  hukmronlik  qilgan  va  ularni 
xohlaganicha xo‘jayinchilik qilgan; 
■  xodimlarning malaka darajasi juda past bo‘lgan va takomillashuv uchun stimullar 
bo‘lmagan; 
■  ma’lumot  va  so‘rovlar  darajasi  past  bo‘lgan,  chunki  ishsizlik  bilan  bog‘liq 
iqtisodiy muhtojliklar tahdidi muntazam bo‘lgan. 
Iqtisodiy  rivojlanishning  mazkur  bosqichi  korporativ  boshqaruvning  nazariy 
asoslari negizi hisoblangan quyidagi ishlarda o‘z aksini topgan. 
Korporativ  boshqaruvning  nazariy  asoslari  firmani  boshqarish  elementlarini 
qamrab oladi hamda belgilangan boshqaruv va ishlab chiqarish tashkiliy strukturasiga 
ega  firmaning  ko‘p  profilli  yirik  biznesgacha  rivojlanish  tendensiyalarini 
modellashtiradi. 
Firma  nazariyasi.  Xo‘jalik  subyekti  ishlab  chiqarish  omillari  to‘plami  sifatida 
ko‘rib  chiqiladi:  u   =   f   ( K ,   L).  Klassik  ma’noda,  tashqi  muhit  va  ichki  tashkiliy 
strukturasi  ifodalangan  xo‘jalik  subyekti  tushunchasi  mavjud  emas.  SHu  sababli 
tashqi  ta’minotchilarsiz,  huquqiy  tartibga  solishsiz,  siyosiy  muhit  ta’sirisiz  yopiq 
tashkilot tizimi ko‘zda tutiladi. Xo‘jalik subyektlarini moliyalashtirishning qoidasiga 
ko‘ra, tashqi qarzlarni qamrab oladigan murakkab jarayonlari ham bekor qilingan. 
Ikkinchi  jahon  urushidan  keyingi  davrda  Korporatsiyalar  mexanistik 
konsepsiyasi  barbod  bo‘ldi,  bu  davr  Korporatsiyani  organizm  sifatida  qabul  qilish 
bilan  tavsiflana  boshladi.  Firmalar  sonining  o‘sishi  raqobat  va  markazlashuv 
jarayonlariga  sabab  bo‘ldi.  O‘sha  davrdagi  Korporatsiyalar  maqsadi  ikkita  muhim 
vazifa  –  kun  ko‘rish  va  o‘sishdan  iborat  bo‘ldi.  Ishlab  chiqarish  va  boshqaruvning 
sifat  tavsifnomalar  kuchayishi  sababli  foyda  olish  ikkinchi  o‘ringa  tushib  qoldi. 
Korporatsiya  murakkab  struktura  va  uning  faoliyatidagi  muvaffaqiyat  yoki 
muvaffaqiyatsizlik  uning  ichki  strukturasida  yashiringan  deb  hisoblangan.  Tashqi 
muhitning  mavjudligi  ko‘zda  tutilmagan,  tabiiyki,  uning  ta’siri  ham  hisobga 
olinmagan. Mazkur bosqich quyidagi sharoitlar bilan tavsiflanadi: 

---

 
 
60 
■  mehnatning  texnik  mazmunini  murakkablashuvi  xodimlar  ma’lumoti 
darajasining sezilarli o‘sishiga olib keldi; 
■  ish  beruvchilarning  xodimlarga  bog‘liqlik  darajasi  ortdi,  xodimlarni 
boshqarish mexanizmlari takomillashdi.