Корхона тушунчаси, белгилари, шакллари ва турлари

Жадвал 2.2.1.
(ишчилар сони)

№	Тармоқлар Корхона турлари	саноат	қурилиш	қишлоқ хўжалиги	бошқарув
1.	Микрофирма	5-10	1-10	1-5	1-5
2.	Кичик	10-40	10-20	5-20	5-10
3.	Ўрта	40-100	20-50	20-30	10-20
4.	Йирик	100 дан ортиқ	50 дан ортиқ	30 дан ортиқ	20 дан ортиқ

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2003 йил 30 августдаги фармонига биноан 2004 йил 1 январдан кичик тадбиркорлик (бизнес) субъектлари тоифасига қуйидагилар киради:

1. якка тартибдаги тадбиркорлар:
2. ишлаб чиқариш тармоқларида банд бўлган ходимларнинг ўртача йиллик сони 20 кишидан, хизмат кўрсатиш соҳаси ва бошқа ишлаб чиқаришга алоқадор бўлмаган тармоқларда 10 кишидан, улгуржи, чакана савдо ва умумий овқатланиш соҳасида 5 кишидан ошмаган микрофирмалар;
3. қуйидаги тармоқларнинг ўртача йиллик ходимлар сони:
3.1. енгил ва озиқ-овқат саноати, металлга ишлов бериш ва асбобсозлик, ёғочни қайта ишлаш, мебел саноати ва қурилиш материаллари саноати - 100 кишидан;
3.2. машинасозлик, металлургия, ёқилғи-энергетика ва кимё саноати, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштириш ва қайта ишлаш, қурилиш ҳамда бошқа саноат-ишлаб чиқариш соҳалари - 50 кишидан;
3.3. фан, илмий хизмат кўрсатиш, транспорт, алоқа, хизмат кўрсатиш соҳаси (суғурта компанияларидан ташқари), савдо ва умумий овқатланиш ҳамда бошқа ишлаб чиқаришга алоқадор бўлмаган соҳалар - 25 кишидан ошмаган кичик корхоналар.
Корхоналарни ишчилар сонига қараб тоифалаш ҳар хил давлатларда иқтисодиёт тармоғига қараб ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан: Америка қўшма штатларида қайта ишлаш саноатидан ташқари барча микрофирмаларга тармоқлар учун - 20 кишигача, кичик корхоналарга - 100 кишигача, ўрта - 500 кишигача ва йирик корхоналарга 500 кишидан кўп. Қайта ишлаш саноатида кичик корхоналарга 500 кишигача ишлайдиган корхона киритилади.
Россияда кичик корхоналарга чакана савдо ва маиший хизматда - 30 кишигача, улгуржи савдода - 50, илмий-техник соҳада ва қишлоқ хўжалигида - 60, ишлаб чиқариш қурилиш ва транспортда - 100 кишигача ишлайдиган корхоналар киритилади.
Украинада кичик корхоналарга чакана савдода - 12 кишигача, ноишлаб чиқариш соҳасида - 25, фан ва илмий хизмат кўрсатиш соҳасида - 100, саноат ва қурилишда - 200 ва бошқа ишлаб чиқариш соҳаларида - 50 кишигача.
2. Хўжалик юритиш шаклларига қараб корхоналар акционер (очиқ, ёпиқ) корхоналар, ширкат (кооператив), ижара корхоналарига таснифланади.
3. Маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича ихтисослашувига қараб, ихтисослашган, универсал ва аралаш корхоналарга бўлинади.
4. Корхоналар ишлаб чиқариш маҳсулоти ёки хизмат турларига қараб жуда кенг таснифга эгадир. Масалан: авиация заводи, текистел фабрикаси, кондитер заводи, автокорхона, тижорат банки, меҳмонхона, савдо уйи, шифохона, университет, мактаб, мачит ва ҳоказолар. Айни ушбу турларига қараб аксарият корхоналарга номлар қўйилади.
Иқтисодий ислоҳотлар жараёнида вужудга келган корхоналарни мустақиллигини мустаҳкамлаш, яъни иқтисодий муносабатларга мослашувчанлигини таъминлаш учун махсус ташкилий таркибга эга бўлган бирлашмалар ташкил қилиш эҳтиёжини тўғдиради. Буларга концерн, корпорация, ассоциация, холдинг компанияси, молия-саноат гуруҳи, агрофирма кабилар киради.
Бундай бирлашмалар республикада фаолият кўрсатиб келмоқда. Уларга қисқача тасниф бериб ўтамиз.
Концернлар.

Концерн - йирик бирлашмалар ва корхоналарни тўла бошқариш ҳуқуқи билан шартнома асосида бирлаштирган ташкилий-таркибий шакл.

Концерн йирик масштабдаги ишлаб чиқариш, кооперациялаш ва комбинациялаш имкониятларига эгадир. Концерн корхоналарни хўжаликни тўла бошқариш ҳуқуқлари асосида бирлаштиради. Ўз таркибига кирган корхоналарга юқори идора вазифасини бажаради.

Концерн юридик шахс ҳисобланади, уни вазифа ва функцияларини бажаради. Концернлар асосан корхоналарни ҳудудий белгилари бўйича бирлаштиради. Ташкилий-таркиб нуқтаи назардан ҳиссадорлик жамиятларига яқин бўлиб, у турли мулкчилик шаклларидаги ҳиссадорлик компанияларни ва корхоналарни бирлашмасидир.
Капитални, ишлаб чиқариш қувватини концентрациялаш, ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш имкониятлари билан ўзгарувчан бозор конъюктурасига турғунлигини таъминлайди, инвестицион ресурслардан самарали фойдаланишни ташкил қила олади.
Корпорациялар (ассоциациялар).

Корпорация - ҳиссадорлик жамияти ёки ҳиссадорлар бирлашмаси кўринишидаги ташкилий-таркибий бошқарув шакли

Корпорация чиқарилган акциялар қиймати билан чекланган мажбуриятлар бўйича масъулиятли бўлади, ўз номидан товарлар ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, шартномалар тузиш, қарз олиш ёки бериш ва бошқа ҳуқуқий шахс ҳаракатларини амалга оширади.

Корпорация фаолиятини таъминлаш учун корпорация муассасаларининг пул бадаллари ҳисобидан низомий жамғарма ташкил этади, акциялар ва бошқа қимматбаҳо қоғозларни чиқариш ва сотиш орқали низомий жамғармани кўпайтириб бориш ҳуқуқига эга.
Корпорация республика ва хорижий корхоналар, ташкилотлар ҳамда хусусий шахслар билан ҳар турли битишувлар ва бошқа ҳуқуқий ҳатти-ҳаракатларни амалга оширади.
Ассоциациялар ҳам концернларнинг вазифасига ўхшаш вазифаларни бажаради. Лекин, улар корпорациядан фарқли равишда хўжалик юритувчи субъектларнинг ихтиёрий бирлашмалари бўлиши мумкин. Бу субъектлар бирлашиб, ўз ҳуқуқлари ва вазифаларининг бир қисмини ижроия идораларига топширадилар ҳамда уни сақлаш учун зарур маблағлар ажратадилар.
Ассоциациялар фойда олишини ўзига мақсад қилиб қўймаган жамоат ташкилотлари тариқасида бўлиши мумкин. Бу ҳолда у, ўз аъзоларининг манфаатларини ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилиш, давлат ва қонунчилик идораларида уларнинг манфаатларини ифодалаш, уларга маслаҳат хизматларини ташкил қилиш, фаолиятига йўл-йўриқлар кўрсатиш каби вазифаларни бажаради.
Холдинг компанияси.

Холдинг компания - ўзаро кооперацияланиш фаолиятини ривожлантириш мақсади, корхоналар маблағларини кўнгилли равишда бирлаштириш натижасида тузилган ташкилий-таркибий бошқарув шакл.

Холдинглар ҳуқуқий шахс ҳисобланади.

Холдинг компанияси корхоналарнинг шартнома мажбуриятларини бажарилишини, маҳсулот (ишлар, хизматлар) ҳажми ўсишини, моддий, молия, меҳнат ва бошқа ресурслардан самарали фойдаланишни, уларнинг ривожланиши учун мавжуд имкониятлардан тўла фойдаланишни таъминлайди.
Холдинг компанияларининг фаолияти “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги қонун ва “Холдинг ҳақида Низом”, шунинг монополияга қарши қонунчилик ҳужжатларига асосан юритилади.
Холдинг бошқа акциядорлик жамиятларни вужудга келтирувчи ёки бошқа акциядорлик жамиятлари акцияларининг пакетига эгалик қилувчи муассасалар шаклига киради.
Тараққий топган чет эл давлатларида сармоя бозори кенг ривожланганлиги туфайли ўзга жамиятларнинг акцияларини тасарруф этиш ҳар қандай корхона учун одатдаги ҳол. Шунинг учун активлари асосан бошқа жамиятларнинг акцияларидан иборат бўлган жамиятлар холдинг компаниялари деб юритилади. Холдинг компаниялари фаолияти акциялар мажмуасини бошқариш, биржа операцияларидан тушадиган дивидентлар ва даромадларни тўплаш, ҳамда акциядор жамиятлари фаолиятини назорат қилиш, уларни бошқарув органларига ўз кадрларини тайинлаш каби ваколатларга эгадир.
Холдинг компанияларини ташкил этиш сармоя ва илмий-техник ресурсларни интеграциялашга турли корхоналар ва иқтисодиёт тармоқлари ҳамда ҳудудларни йирик инвестиция лойиҳаларини амалга оширишга имконият яратади.
Капиталининг 50 фоизидан кўпроғини бошқа эмитентларнинг қимматбаҳо қоғозлари ва бўлак молиявий активлар ташкил этувчи холдинглар молиявий холдинг ҳисобланади. Унинг активлари таркибига фақат қимматбаҳо қоғозлар ва бошқа молиявий активлар, шунингдек бошқарув аппарати юритишни таъминлаш учун бевосита керакли мол-мулк кириши мумкин.
Молиявий холдинг шўъба корхоналарининг ишлаб чиқариш ва тижорат фаолиятига аралашиш ҳуқуқига эга эмас.
Молия-саноат гуруҳлари.

Молия - саноат гуруҳи - кредит-молия ва инвестиция муассасалари, корхоналар ва ташкилотларнинг ишлаб чиқаришни халқаро кўламда ихтисослаштириш ва кооперациялашни чуқурлаштириш орқали максимал фойда олиш мақсадида маблағларини бирлаштириб ташкил қилинган ташкилий-таркибий бошқарув тузилма.

Мулкчилик шаклидан қатъий назар, ҳар қандай ташкилий-ҳуқуқий турдаги корхоналар, шунингдек кредит-молия, инвестиция ва бошқа муассасалари, нодавлат пенсия жамғармалари ва бошқа жамғармалар, суғурта ташкилотлари, шу жумладан хорижий ташкилотлар молия-саноат гуруҳининг иштирокчилари бўла оладилар.

Молия-саноат гуруҳларининг ташкил этилиши, фаолияти, қайта тузилиши ва тугатилиши Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикасида корхоналар тўғрисида”, “Хўжалик жамиятлари ва ширкатлари тўғрисида”, “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорлар ҳуқуқини ҳимояси тўғрисида”ги қонунлари, “Молия-саноат гуруҳлари ҳақидаги Низом” ва Ўзбекистон Республикасининг бошқа қонунлари билан тартибга солинади.
Молия-саноат гуруҳлари қуйидаги масалаларни ҳал қилиш ваколатига эга:
- иштирокчилар ресурсларини бирлаштириш, хўжалик алоқаларини ўрнатиш ва шу асосда янги умумиқтисодий маконни яратиш;
- инвестиция ресурсларини жалб этиш, ишлаб чиқаришни техник-иқтисодий даражасини, маҳсулотнинг сифатини ва рақобатбардошлигини ошириш;
- инвестиция ресурсларини фан ечимларини кўп талаб қилувчи тармоқларга, транспорт, телекомуникация ва фойдали қазилмаларни қазиб олишга йўналтириш;
- ўз таркибида корхоналарга хизмат кўрсатувчи ҳуқуқий жиҳатдан мустақил тузилма бўғинлари ваколатли банк, савдо уйи, таъминот-сотиш ташкилоти, маркетинг бўйича бўлинмалар ва ҳоказоларни ташкил этиш;
- иқтисодиётнинг тузилмавий қайта қурилишига кўмаклашиш ва бошқалар.
Иштирокчилари орасида Ўзбекистон Республикасидан ташқарида бўлган ҳуқуқий шахсларга эга бўлган молия-саноат гуруҳлари трансмиллий компания ҳисобланади. Давлатлараро молия-саноат гуруҳининг ташкил этилиши, фаолияти ва тугатилиши ҳукуматлараро тузилган битимлар билан белгиланади.
Агрофирмалар.

Туман қишлоқ хўжалик мажмуининг ривожланишини таъминлаш мақсадида, пахтакор ва бошқа хўжаликлар, қайта ишлаш корхоналари ҳамда хизмат кўрсатувчи корхоналар фаолиятини мувофиқлаштирувчи, ҳуқуқий шахс мақомига эга бўлган ташкилий-таркибий бошқарув орган.

Агрофирмалар қуйидаги вазифаларни амалга оширади:

- давлат тайёрлов корхоналарига пахта толаси, бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етказиб бериш;
- қишлоқ хўжалигини илмий-техник даражасини ошириш, жаҳон стандартларига мос маҳсулот ишлаб чиқаришни таъминлаш;
- маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш соҳасида бозор муносабатларини ривожлантириш, моддий-техник ресурсларнинг рақобатчи бозорларини яратиш;
- хўжаликлар ва бошқа корхоналарга инвестицияларни жалб қилишда кўмаклашиш;
- маркетингни ташкил этиш, бозор ҳолатини (коньюктурасини) ўрганиш ва хўжаликлар, корхоналар ва ташкилотларга етиштирилган маҳсулотларини сотишда кўмаклашиш, ҳамда ўз Низомига мувофиқ бошқа вазифаларни.

1 “Экономика”: Учебник,пид ред. А.С.Булатова. - М.: Юристь, 2000, с.168-174.

2 “Современная экономика”: Общедоступный учебний курс. Коллектв автров. Ростав-на-Дону, Издательство “Феникс”, 1996, с. 321-325.

3 Чжен В.А. “Хусусийлаштириш асослари”: Тошкент, “Иљтисод ва ќуљуљ дунёси”, 1996, 59-102 бет.

1 TASIS. Иқтисодий йўналишлар. Чорак нашр. Ўзбекистон. июл-сентябр, 2001 60 б.

Aim.uz