Konstitutsiyaviy

2-§. Sud-huquq islohotlarining prokuratura organlari 

maqomiga ta’siri

Mamlakatimizda olib borilgan sud-huquq sohasidagi islohot

-

lar prokuratura organlariga ham ta’sir qildi.

Mustaqillikka  erishilib,  taraqqiyot  yo‘li  belgilanar  ekan,  eng 

muhim vazifalar qatorida “ – barcha fuqarolarning qonun oldidagi 

huquqiy  tengligini  va  qonunning  ustunligini,  jamiyat  manfaatlari 

himoya qilinishi va aholining xavfsizligini kafolatlaydigan huquqiy 

davlatni  barpo  etish.  Qonuniylik  va  huquqiy  tartibot  tantana  qil

-

masa, shaxsning huquqlari va erkinliklari, qattiq intizom bo‘lmasa, 

qonunlar va an’analar hurmat qilinmasa, huquqiy davlatni tasavvur 

etib bo‘lmaydi”

 1

, deb belgilandi. Yuqorida ko‘rsatilgan vazifalarni 

bajarishda prokuratura organlarining bevosita ishtiroki zarur edi.

Shundan kelib chiqib, prokuratura maqomi O‘zbekiston Kons-

titutsiyasida  alohida  XXIV  bobda  mustahkamlandi  va  Konstitu-

tsiya  qabul  qilingandan  keyin  (1992-yil  dekabrda)  “Prokuratura 

to‘g‘risida” Qonun qabul qilindi.

Yangi  jamiyat  qurishning  boshlanishi,  har  kim  va  har  bir 

narsa qonunga bo‘ysunishi lozim bo‘lgan huquqiy davlat qurish 

maqsadi,  jamiyatda  qonun  boshqaruvning  asosiy  va  ko‘p  qirra

-

li  vositasiga  aylanishi  zarurligi,  bu  huquqni  muhofaza  etuvchi 

organlar  zimmasiga  katta  mas’uliyat  yuklashi  anglanib,  shu  or

-

ganlar,  jumladan  prokuratura  to‘g‘risidagi  qonunlarni  takomil

-

lashtirish zarurati ko‘zga tashlanayotganligi Prezident tomonidan 

e’tirof etilganidan

 2

 so‘ng “Prokuratura to‘g‘risida”gi Qonunni ta

-

komillashtirishga jiddiy kirishildi.

O‘zbekiston XXI asrga mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, 

davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirishni amalga oshi-

rish maqsadi bilan kirdi. Endi barchaning qonun asosida yashashga 

o‘rganishi muhim bo‘lib qoldi. Sud-huquq sohasiga tegishli islohot

-

lar chuqurlashib borar ekan, uning natijasida advokatura tizimini 

kuchaytirish va un

ing  chinakam  mustaqilligini  ta’minlash,  ular-

1 Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – T.: O‘zbekiston, 1992. 

– 17-bet.

2  Qarang:  Karimov  I.A.  O‘zbekistonning  siyosiy-ijtimoiy  va  iqtisodiy  istiqbolining 

asosiy tamoyillari. – T.: O‘zbekiston, 1995. – 18-bet.

---

509

ning vakolatlari va maqomini prokuratura maqomiga tenglashti-

rish uchun qonunchilik sohasida ham, amaliy ishlar sohasida ham 

ko‘pgina chora-tadbirlar ko‘rilayotganligi – Prezident ma’ruzasida 

qayd qilindi

 1

.

Prezidentning ikkinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy

 

Majlisining  birinchi  sessiyasida  2002-yil  22-yanvarda  so‘zlagan 

ma’ruzasida ham “Sud jarayonida ayblov va himoyaning amalda 

tenglik ta’minlanmog‘i va buning uchun advokatura idoralarining 

mavqeini ko‘tarish darkor”

 2

ligi qayd qilindi.

Shundan so‘ng “Prokuratura to‘g‘risida”gi Qonunga o‘zgar-

tirishlar kiritildi, qonun 2001-yil 29-avgustda yangi tahrirda qabul 

qilindi.

Prokuratura faol

i

yatini takomillashtirishga 2000-yilning ikkin-

chi yarmidan yanada katta e’tibor berildi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qo‘shma 

majlisida Prezident prokuratura maqomiga taalluqli jiddiy mulo

-

hazalarni bayon qildi.

Unda huquqiy davlat qurishda sudyaning rolini oshirish qonuniy 

jarayon  ekanligi  munosabati  bilan  prokuratura  vakolatlarining  bir 

qismini sudlarga o‘tkazish hozirgi zamonning mantiqiy talabi ekan

-

ligi qayd qilindi va bu, eng avvalo, insonning konstitutsiyaviy huquq 

va erkinliklarini, daxlsizligini cheklash bilan bog‘liq masala ekanligi 

ko‘rsatildi.  Shulardan  kelib  chiqib,  Prezident  “Boshqa  demokratik 

davlatlar kabi O‘zbekistonda ham shaxsni ushlab turish, hibsga olish,

 

shuningdek boshqa protsessual majburiy choralarni qo‘llash uchun 

sanksiya berish huquqlarini ham sudlarga o‘tkazish kerak, deb o‘y-

layman”

 3

, – deb o‘ta muhim masalani o‘rtaga tashladi. Prezident

-

ning bu takliflari keyinchalik qonunchilikda o‘z ifodasini topdi.

Prokuratura organlarining huquqiy maqomiga Prezidentimiz-

ning  Oliy  Majlis  palatalarining  2010-yil  12-noyabrdagi  qo‘shma 

majlisida so‘zlagan ma’ruzasidagi ko‘rsatmalar ta’sir qiladi.

1 Qarang: Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. – T.: O‘zbekiston, 1999. 

– 15, 20, 29-betlar.

2 Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – 

T.: O‘zbekiston, 2000. – 30-bet.

3 Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, 

mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. – T.: O‘zbekiston, 2005. – 47-bet.

---

510

Ma’ruzada qayd qilinishicha:

-  hozirgi vaqtda mamlakatimizda prokuror va advokatning 

tengligini  ta’minlashga  qaratilgan  keng  ko‘lamli  chora-tadbirlar 

amalga oshirilmoqda;

-  jinoyat va jinoyat protsessual qonunchilikni yanada liberal

-

lashtirish  va  insonparvarlik  tamoyillariga  muvofiqlashtirish  eng 

muhim yo‘nalishga aylandi;

-  dastlabki tergov bosqichida sud nazorati kuchaytirildi;

-  “Xabeas korpus” institutining joriy etilishi, ya’ni 2008-yil-

dan ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olishga sanksiya berish huqu

-

qining prokuraturadan sudga o‘tkazilishi prinsipial qadam bo‘ldi;

-  sud qarorlarini ijrosini to‘xtatib turish huquqi prokuratura 

vakolatlari doirasidan chiqarildi. Tuman va shahar prokuraturalari-

ning esa, tergov va ayblanuvchini qamoqda saqlash muddatlarini 

uzaytirish huquqlari bekor qilindi;

-  yangi  tahrirda  qabul  qilingan  “Prokuratura  to‘g‘risida”gi 

Qonunga  muvofiq  fuqarolar  prokuror  nazorati  obyektlari  qatori

-

dan chiqarildi.

Amalga  oshirilgan  mazkur  islohotlar,  birinchi  navbatda, 

prokuraturaning  sud  jarayonidagi  ishtirokini  cheklab,  fuqarolar-

ning huquq va erkinliklarini himoya qilish borasida umume’tirof 

etilgan  prinsiplar  va  xalqaro  huquq  normalarini  amalga  oshiri-

lishini,  prokuraturaning  inson  huquq  va  erkinliklari,  uning  qo

-

nuniy manfaatlariga rioya etilishini ta’minlash uchun mas’uliyatini 

oshirishni ta’minlaydi.

Prezident ma’ruzasida, shuningdek, sudga qadar ish yurituv 

bosqichida  qo‘llaniladigan  barcha  choralarni  prokuraturadan 

sudga  o‘tkazish;  birinchi  instansiya  sudida  ish  bo‘yicha  ayblov 

xulosasini  o‘qib  eshittirish  majburiyatini  prokurorga  yuklash; 

prokuratura faoliyatida qonunchilik talablariga rioya qilish va qo

-

nun ustuvorligini ta’minlash bo‘yicha adliya organlarining rolini 

yanada  kuchaytirishga  qaratilgan  yangi  huquqiy  mexanizmlarni 

o‘rnatadigan  hujjatlarni  ishlab  chiqish  va  qabul  qilish  zarurligi 

ko‘rsatildi

 1

.

1 Qarang: Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish

 

va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2010. – 18–27-betlar.

---

511

Bu ko‘rsatmalar amaliyotda o‘z o‘rnini tezda topa boshladi. 

2011-yil 23-avgustdagi “O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi 

faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 

Prezident  qarorida  vazirlikning  asosiy  vazifalari  va  faoliyati 

yo‘nalishlari  sifatida  “Markazda  va  joylardagi  davlat  boshqaruvi

 

organlari, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat tuzilmalari fao-

liyatida inson huquqlari va erkinliklariga rioya etilishi ustidan 

samarali nazoratni ta’minlash” belgilandi. Bu nazorat doirasiga, 

albatta, prokuratura organlari ham kiradi.

Shuningdek, qarorda Adliya vazirligi o‘ziga yuklatilgan vazi

-

falarni bajarish maqsadida “davlat boshqaruvi organlari, mahalliy 

davlat hokimiyati organlari, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat 

tuzilmalari, shu jumladan prokuratura organlarining norma 

ijod-

korligi, huquqni qo‘llash amaliyotida tizimli ravishda tekshiru

v-

lar,  o‘rganishlar  o‘tkazadi”  degan  qoida  mustahkamlanib,  vazir

-

likning prokuratura organlariga nisbatan huquqi belgilab qo‘yildi.